საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრის ევა გოცირიძის თანმხვედრი აზრი საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2025 წლის 24 ივნისის №3/6/1846 გადაწყვეტილებასთან დაკავშირებით

აქამდეც არაერთხელ გამომითქვამს განსხვავებული აზრი არა მარტო იმგვარ შემთხვევებში, როდესაც ამა თუ იმ კონკრეტულ საქმეზე საკონსტიტუციო სასამართლოს უმრავლესობის პოზიციას არ ვეთანხმები სწორედ საქმის კონკრეტული გარემოებების გათვალისწინებით, არამედ მაშინაც, როდესაც ჩემი უთანხმოება შეეხება საკონსტიტუციო სასამართლოს კარგად დამკვიდრებულ მიდგომას ამა თუ იმ ფუნდამენტურ საკითხზე, რასაც წლების განმავლობაში ურყევად და ყოყმანის გარეშე მისდევს სასამართლო და მისი განსხვავებული პერსონალური შემადგენლობები. შესაბამისად, მეორდება ხოლმე სასამართლოს გადაწყვეტილებებში ამგვარი მიდგომების დამამკვიდრებელი ერთი და იმავე დებულებების ციტირება, და ეს ხშირად განმეორებადი დებულებები და მათში გამოთქმული აზრი დროთა განმავლობაში ისეთ სტატუსს იძენს, რომელიც, თითქოს, ეჭვებსაც აღარ ექვემდებარება.

ამგვარ დებულებებს მიეკუთვნება, მაგალითად ის, რომ სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება (კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის გაგებით) მოიცავს ზემდგომ ინსტანციებში სასამართლოს გადაწყვეტილების გასაჩივრებისა და „სასამართლო სისტემის თითოეულ რგოლზე წვდომის შესაძლებლობას“; რომ ყოველივე ეს „საქმის სამართლიანი განხილვის უფლების“ ნაწილია და, ამის გამო, ამა თუ იმ ინსტანციაში გასაჩივრების შესაძლებლობის კანონით არარსებობა „სამართლიანი განხილვის უფლებაში ჩარევას“ წარმოადგენს. ამგვარი ფართო მიდგომები, სასამართლოს მხრიდან, მხოლოდ იმით არის დაბალანსებული, რომ „სასამართლოსადმი ხელმისაწავდომობის უფლება“ და თვით „სამართლიანი განხილვის უფლება“ არააბსოლუტურ უფლებებად არის გამოცხადებული. წინამდებარე გადაწყვეტილებაში საბედნიეროდ, არ არის მოხმობილი სასამართლოს განმარტებები „სამართლიანი განხილვის უფლების“ არააბსოლუტურობის თაობაზე, ამიტომ მას მხოლოდ ფრაგმენტულად შევეხები, იმდენად, რამდენადაც ეს თემა განსახილველ საკითხთა ლოგიკურ ჯაჭვში არის ჩაბმული. თუმცა გვერდს ვერ ავუვლი საკითხს, მოიცავს თუ არა მართლაც, „სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა“ ზემდგომ სასამართლოში (და მით უფრო, ყველა სასამართლო ინსტანციაში) გასაჩივრების უფლებას და არის თუ არა „სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა“ და ზემდგომ სასამართლოებში გასაჩივრების უფლება საქმის სამართლიანი განხილვის უფლებრივი კომპონენტი კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის გაგებით.

ზემოაღნიშნული სადავო მიდგომების გამომხატველი განმარტებები წინამდებარე გადაწყვეტილებებშიც არის ციტირებული. კერძოდ, გადაწყვეტილების სამოტივაციო ნაწილის მე-3 და მე-4 პუნქტებში მითითებულია:

„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად, სამართლიანი სასამართლოს უფლება, თავის თავში, არაერთ უფლებრივ კომპონენტს აერთიანებს და გულისხმობს არა მხოლოდ პირის მიერ სასამართლოსათვის მიმართვის შესაძლებლობას, არამედ, სახელმწიფოს მხრიდან, იმგვარი ნორმატიული წესრიგის შექმნის ვალდებულებას, რომელიც უზრუნველყოფს ადამიანის უფლებების სრულყოფილ სამართლებრივ დაცვას“ .

„სამართლიანი სასამართლოს უფლების მნიშვნელოვანი უფლებრივი კომპონენტია სასამართლოს გადაწყვეტილების გასაჩივრების შესაძლებლობა. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, სამართლიანი სასამართლოს უფლება მოიცავს უფლების დაცვის შესაძლებლობას საქართველოს კონსტიტუციით აღიარებული მართლმსაჯულების ინსტიტუციური გარანტიების, საერთო სასამართლოს სისტემის მეშვეობით. აღნიშნული, მათ შორის, გულისხმობს სასამართლოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილების გასაჩივრებას ამავე სისტემის ზემდგომ ინსტანციაში. ამდენად, საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტი იცავს საერთო სასამართლოების სისტემის თითოეულ რგოლზე წვდომის შესაძლებლობას (ხაზგასამა ჩემია,ე.გ.), მათ შორის, პირველი ინსტანციის სასამართლოს გადაწყვეტილების გასაჩივრების უფლებას (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 19 ოქტომბრის №2/7/779 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე დავით მალანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-7, 9).

საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკა ადასტურებს კონსტიტუციის 31-ე მუხლი პირველ პუნქტთან მიმართებით ნებისმიერი სარჩელის მისაღებობას, სადაც კი გაპროტესტებულია ამა თუ იმ სასამართლო გადაწყვეტილების ზემდგომ ინსტანციაში გასაჩივრების შეუძლებლობა. ამასთან არ ხდება სპეციფიკაცია, კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის რომელ დებულებასთან მიმართებით ხდება მიღება: მის პირველ დებულებასთან, რომელიც სახელდებით საუბრობს ადამიანის უფლებაზე - თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს თუ მეორე დებულებასთან, რომელიც საქმის სამართლიანი და დროული განხილვის უფლებას აფუძნებს. წინამდებარე საქმეშიც, საკონსტიტუციო სასამართლომ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით წარმოებაში მიიღო თეთრიწყაროს რაიონული სასამართლოს კონსტიტუციური წარდგინება საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 144-ე მუხლის მე-3 ნაწილის მე-8 წინადადების კონსტიტუციურობის თაობაზე და არაკონსტიტუციურად ცნო აღნიშნული სადავო ნორმის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც არ ითვალისწინებს ბრალდებულის სტატუსის არმქონე პირის შესაძლებლობას, მისგან ბიოლოგიური ნიმუშის აღების შესახებ პირველი ინსტანციის სასამართლოს განჩინება გაასაჩივროს ზემდგომ სასამართლოში. ჩემი თანმხვედრი აზრი შეეხება სწორედ სადავო ნორმის არაკონსტიტუციურად ცნობის დასაბუთების სქემას და ზოგიერთ იმ დამკვიდრებულ მიდგომას, რომლებითაც ეს სქემა არის აგებული. თანმხვედრი აზრი წარმოადგენს კრიტიკულ და კონცეპტუალურ გააზრებას სასამართლოს მიდგომებისა, რომლებიც სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის, ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრებისა და სამართლიანი განხილვის უფლებების ურთიერთმიმართებას შეეხება საზოგადოდ და კონსტიტუციის 31-მუხლის პირველი პუნქტის კონტექსტში.

●●●

თუკი სასამართლოს ზემოაღნიშნულ განმარტებებს, მიდგომებს და ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრების საკითხებზე სარჩელების კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით მიღების პრაქტიკას ერთმანეთთან შევაჯერებთ, მივიღებთ შემდეგ სურათს:

· რომ ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრების უფლება (მიუხედავად სამართლის დარგისა და გადაწყვეტილების კატეგორიისა) არსებობს და მას მოიცავს სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება, ანუ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის პირველი დებულება;

· რომ, იმავდროულად, სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის პირველი დებულების გაგებით, მოიცავს „სასამართლოების სისტემის თითოეულ რგოლზე წვდომის შესაძლებლობას“, რაც, თავის მხრივ, იმას ნიშნავს, რომ არსებობს სასამართლოს ნებისმიერი გადაწყვეტილების (სამართლის დარგისა და საქმის კატეგორიის მიუხედავად) არა მხოლოდ ერთჯერადი, არამედ, მრავალჯერადი - ყველა ინსტანციაში გასაჩივრების „უფლება“;

· რომ, ამასთან, სასამართლოს ხელმისაწვდომობა „სამართლიანი განხილვის უფლების“ შემადგენელი ნაწილია[1]; მაშასადამე, კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის პირველ დებულებას შინაარსობრივად ფარავს ამავე მუხლის ამავე პუნქტის მე-2 დებულება და რომ ეს უკანასკნელი წარმოადგენს ზოგად ნორმას პირველთან მიმართებაში;

· და რომ, საბოლოო ჯამში, სამართლიანი განხილვის უფლება მოიცავს სასამართლოს ყველა გადაწყვეტილების (სამართლის დარგისა და საქმის კატეგირიის მიუხედავად) ყველა ინსტანციაში გასაჩივრების უფლებას.

ეს ყველაფერი უფრო მოკლედ და მარტივად ასეც შეგვიძლია გამოვთქვათ:

სამართლიანი განხილვის უფლება (კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის მე-2 დებულება) მოიცავს სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლებას (ამავე მუხლის ამავე პუნქტის პირველ დებულებას), ხოლო ეს უკანასკნელი კი - ყველა ინსტანციის სასამართლოსადმი წვდომის უფლებას. მნიშვნელობა არა აქვს, სამართლის რომელ დარგს ან რა საკითხს შეეხება საქმე. ამიტომ, როდესაც სასამართლოს რომელიმე რგოლში გასაჩივრების შესაძლებობა არ არსებობს, ეს წარმოადგენს სამართლიანი განხილვის „უფლებაში ჩარევას“. ამგვარი ფაქტის დადასტურების შემდეგ კი, საკონსტიტუციო სასამართლო, ემყარება რა იმ პოსტულატს, რომ ეს უფლება აბსოლუტური არ არის, ტრადიციული სქემით, იწყებს იმის გარკვევას, არის თუ არა ასეთი ჩარევა აუცილებელი, თანაზომიერი, ვიწროდ პროპორციული...

ამ ლოგიკას, სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობისა, და, მით უფრო სამართლიანი განხილვის უფლების ასეთ ფართო განმარტებას არ ვეთანხმები. არ ვეთანხმები არც იმას, რომ სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება სასამართლოს ყველა რგოლისადმი ხელმისაწვდომობას გულისხმობს, და არც იმას, რომ სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა, თუნდაც მისი ყველაზე ვიწრო გაგებით (სასამართლოსადმი ერთჯერადი ხელმისაწვდომობის, ანუ იმ გაგებით, რომ ადამიანის უფლებები და ვალდებულებები სასამართლომ განსაზღვროს და არა სხვამ) სამართლიანი განხილვის უფლების ნაწილად უნდა მივიჩნიოთ.

სანამ საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ თავისი პრაქტიკით ამ სფეროში დამკვიდრებული მიდგომებისადმი ჩემი დაუთანხმებლობის ძირითად მიზეზებს გადმოვცემდე, უნდა აღვნიშნო, რომ მოცემულ საქმეში, კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის დებულებების ექსცესიური შინაარსით დატვირთვას, არსებითი გავლენა არ მოუხდენია მისი ბედის სწორად გადაწყვეტაზე. სასამართლომ არსებითად მართებული გადაწყვეტილება გამოიტანა თეთრიწყაროს რაიონული სასამართლოს წარდგინებასთან დაკავშირებით. წარდგინების ავტორის აზრით, სასამართლოს განჩინება, რომლითაც გამოძიებას ნება ეძლევა ბიოლოგიური მასალა იძულებით აიღოს პირისაგან, რომელიც არ წარმოადგენს საქმეში ბრალდებულს, აუცილებლად უნდა საჩივრდებოდეს ზემდგომ სასამართლოში. საკონსტიტუციო სასამართლომ გაიზიარა წარდგინების ავტორის მოსაზრება და თავადაც სრულად ვიზიარებ მოცემულ შემთხვევაში გასაჩივრების შესაძლებლობის აუცილებლობას. ჩემი მოსაზრებები, რომლებიც შეეხება, ერთი მხრივ, სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლების შინაარსობრივი ფარგლების განვრცობას სასამართლო სისტემაში არსებულ ყველა რგოლისადმი ხელმისაწვდომობამდე და, მეორე მხრივ, ყოველივე ამის სამართლიანი სასამართლოს უფლების განუყოფელ ნაწილად გამოცხადებას, წარმოადგენს მხოლოდ ზემოაღნიშნული საკითხების ხელახალი, ახლებური გააზრების შეთავაზებას. ამიტომაც ვფიქრობ, სადავო საკითხის არსებით გადაწყვეტასთან მიმართებაში, ისინი აყალიბებს „თანმხვედრ“ აზრს და არა „განსხვავებულს“.

მეტიც. არა მხოლოდ მოცემულ საქმეში, არამედ მრავალ სხვა საქმეშიც შეიძლება არსებითი, გადამწყვეტი გავლენა არ იქონიოს იმან, თუ როგორ ხედავს სასამართლო იმას, ხელმისაწვდომობის უფლება ცალკე უფლებაა თუ სამართლიანი განხილვის განუყოფელი უფლებრივი კომპონენტი ან/და კონსტიტუციის 31-ე მუხლის რომელი პუნქტით არის ესა თუ ის უფლებრივი კომპონენტი მოაზრებული. თუმცა, ისიც ცხადი და ნათელია, რომ უფლებათა არსის, მათი შინაარსობრივი ფარგლებისა თუ ონტოლოგიური ბუნების, ისევე როგორც ურთიერთმიმართებაში მათი მართებული გააზრების გარეშე შეუძლებელია ვიქონიოთ სწორი, სისტემური ხედვა და მტკიცე სამართლებრივი ფუნდამენტი, რომელზეც ყოველი გადაწყვეტილება აღმოცენდება, როგორც შემოქმედებითი ზედნაშენი.

●●●

ახლა არსებითად ზემოთ წამოჭრილ საკითხებზე:

მოიცავს თუ არა სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება ზემდგომ და სასამართლოში გასაჩივრების და, საერთოდ, ყველა ინსტანციის სასამართლოსადმი წვდომის უფლებას

პრაქტიკა აჩვენებს, რომ ყოველთვის, როდესაც სასამართლოს ესა თუ ის გადაწყვეტილება არ საჩივრდება ზემდგომ სასამართლოში, სარჩელი საკონსტიტუციო სასამართლოში შემოდის კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებაში. სასამართლოც, ხედავს რა ამ მიმართებას, იღებს წარმოებაში და შემდეგ შესაბამისი ნორმის კონსტიტუციურობას აფასებს სწორედ ამ ნორმასთან მიმართებაში. დასაბუთების სქემა და ლოგიკა აგებულია იმაზე, რომ პირველი ინსტანციის სასამართლოს აქტის ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრების უფლება აბსოლუტური არ არის და ის შეიძლება შეიზღუდოს ლეგიტიმური საჯარო ინტერესებით:

მსგავსი ციტირება განხორციელდა წინამდებარე საქმის გადაწყვეტილებაშიც. კერძოდ, სამოტივაციო ნაწილის 26-ე პუნქტში მითითებულია:

„საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, „პირველი ინსტანციის სასამართლოს აქტის ზემდგომი ინსტანციის სასამართლოში გასაჩივრების უფლება, თავისი მნიშვნელობის მიუხედავად, არ არის აბსოლუტური ხასიათის და შეიძლება შეიზღუდოს გარკვეული პირობებით, რაც გამართლებული იქნება დემოკრატიულ საზოგადოებაში ლეგიტიმური საჯარო ინტერესით“ (საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2025 წლის 7 მარტის №1/2/1731 გადაწყვეტილება საქმეზე „ქეთი ანდროსენკო და ალექსანდრე ანდროსენკო საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-18).

ვინაიდან საუბარია უფლებათა შეზღუდვაზე და, შესაბამისად, შეზღუდვის გამართლებულობა უნდა შეფასდეს, ამიტომ ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასება გრძელდება შეზღუდვის ლეგიტიმური მიზნების, შემზღუდველი ღონისძიების გამოსადეგობისა და აუცილებლობის, და ბოლოს - „ვიწრო გაგებით პროპორციულობის“ კონტექსტში, ლეგიტიმურ მიზნებთან მიმართებაში, რასაც თითქოს ემსახურება გასაჩივრების უფლების შეზღუდვა შესაბამის შემთხვევაში.

ვფიქრობ, დასაბუთების დროს გამოყენებული ეს ლოგიკა კიდევ უფრო ნათლად წარმოაჩენს საწყისი პოზიციების უმართებულობას, საიდანაც ეს ლოგიკა გამომდინარეობს.

სანამ იმაზე ვისაუბრებთ, მოიცავს თუ რა „სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა“ სასამართლო სისტემის ყველა რგოლისადმი ხელმისაწვდომობას, და, მაშადამე, ნებისმიერი გადაწყვეტილების ყველა ინსტანციაში გასაჩივრების უფლებას, თავდაპირველად ზღვარი უნდა გავავლოთ სასამართლოსადმი პირველად ხელმისაწვდომობასა და სასამართლო გადაწყვეტილების გასაჩივრების უფლებას შორის.

საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის პირველი დებულების მიხედვით, „ყველას აქვს უფლება თავის უფლებათა და თავისუფლებათა დასაცავად მიმართოს სასამართლოს“.

სასამართლოსადმი მიმართვის უფლება, კლასიკური, საწყისი მნიშვნელობითა და გაგებით, იმას ნიშნავს, რომ ადამიანის უფლებრივი საკითხები უნდა განიხილოს და მასზე გადაწყვეტილება გამოიტანოს სასამართლომ და არა სხვა რომელიმე სახელმწიფო ან სხვა ორგანომ; იგი გამოხატავს იდეას, რომ უფლებათა და სისხლისსამართლებრივი ბრალდების განსაზღვრის პრეროგატივა ეკუთვნის სასამართლოს, როგორც მართლმსაჯულების განმახორციელებელ ერთადერთ ორგანოს, რომელიც იყენებს, იცავს და განმარტავს კანონს ყველა სამართლებრივ საკითხზე და პასუხისმგებელია სამართლის უზენაესობის დაცვაზე; სადაც საკითხებს განსჯიან აღმასრულებელი ხელისუფლებისგან დამოუკიდებელი პროფესიონალები, ხშირად, ხალხის წარმომადგენლების (მსაჯულების) მონაწილეობით ანდა კოლეგიურად და რომელთა გადაწყვეტილების შეცვლის და გაუქმების უფლება არავის აქვს, გარდა ზემდგომი სასამართლოსი, და სადაც იყენებენ კანონით დადგენილ სათანადო სამართლებრივ პროცედურას, რაც პროცესუალური სამართლიანობის გამოხატულებაა და იმავდროულად, არსებითი სამართლიანობის ერთგვარი გარანტიაც არის. სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება მაშინ იზღუდება, როდესაც სასამართლოსთვის მიმართვის უფლება ამა თუ იმ კონკრეტული კატეგორიის საქმეზე დეკლარირებული არ არის ან პრაქტიკაში არ ხდება შესაბამისი საქმეების განსახილველად მიღება, ანდა, იმგვარი დაბრკოლებებია კანონით გათვალისწინებული ან სასამართლოების მიერ თვითნებურად დამკვიდრებული, რომ ადამიანისათვის ძნელი მისაღწევი ხდება, რომ სასამართლომ მისი საქმე /საჩივარი/სარჩელი წარმოებაში მიიღოს განსახილველად და განიხილოს. მაგალითად, როდესაც დაწესებულია არაგონვრულად დიდი ოდენობის ბაჟი ან/და არაგონივრულად მცირე ხანდაზმულობის ვადა, ზედმეტად გართულებულია სარჩელის მისაღებობის ფორმალური მოთხოვნები ან ხელოვნურად და თვითნებურად ხდება საჩივრებისა თუ სარჩელების დახარვეზება და ა. შ.

მისგან განასხვავებენ „სასამართლოსადმი ეფექტიანი ხელმისაწვდომობის უფლებას“. სასამართლოს მიერ საქმის წარმოებაში მიღება განსახილველად, ჯერ კიდევ არ ნიშნავს სასამართლოსადმი რეალურ ხელმისაწვდომობას, რადგან თუ სასამართლომ საქმე არ განიხილა მიზეზთა გამო, რეალობაში ვერ განხორციელდება ის მოცემულობა, რისი ლეგიტიმური მოლოდინიც სასამართლოსგან არსებობდა - მას განესაზღვრა უფლებები და ვალდებულებები. ამასთან, „სასამართლოსადმი ეფექტიანი ხელმისაწვდომობის უფლება“ არც აქ მთავრდება. სასამართლოს მხრიდან გადაწყვეტილების მიღება, და, მაშასადამე, უფლებებისა და ვალდებულებების განსაზღვრაც არ არის საკმარისი იმისათვის, რომ სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება დაცულად მივიჩნიოთ. იმგვარ პირობებში, როდესაც გადაწყვეტილება არსებობს, მაგრამ არ ხორციელდება მისი აღსრულება, ვითარება დამაკმაყოფილებელი არ არის, რადგან, უფლებები განისაზღვრა მხოლოდ ქაღალდზე და არა რეალობაში. სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება მხოლოდ მაშინაა დაცული, როდესაც საქმე გვაქვს სასამართლოს გადაწყვეტილების (მართლმსაჯულების) რეალურად აღსრულებასთან.

თუკი სარჩელის/საჩივრის/საქმის მიღებასთან ან გადაწყვეტილების აღსრულებასთან დაკავშირებული სირთულეები შეეხება ზედა ინსტანციებს (როდესაც გასაჩივრების შესაძლებლობა კანონით არის უზრუნველყოფილი), ეს შემთხვევებიც შეიძლება მიეკუთვნოს სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის სფეროს, მაგრამ საკუთრივ სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრების უფლებას თავისთავად არ წარმოშობს.

სწორედ ეს გახლავთ სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლების შინაარსობრივი ფარგლების ყველაზე შორეული ზღუდე. ამაზე მეტ, რაიმე სხვა „უფლებას“ „სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა“, ჩვეულებრივ, არ მოიცავს, თუკი ამ უფლების ონტოლოგიური ბუნებიდან ამოვალთ და არა საკანონმდებლო ნორმებში მისი და მსგავსი უფლებების ხარვეზიანი თუ უხარვეზო რეგლამენტაციებიდან.

ამ კონტექსტში აღსანიშნავია, რომ ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის მე-6 მუხლით გათვალისწინებული/ნაგულისხმები სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება (რომ ადამიანის სამოქალაქო ხასიათის უფლება-მოვალეობები და სისხლისსამართლებრივი ბრალდება განსაზღვროს სასამართლომ) არ მოიცავს სასამართლო გადაწყვეტილების (მათ შორის არც ერთჯერადი) გასაჩივრების უფლებას და მხოლოდ კონვენციის მე-7 ოქმის მე-2 მუხლი ითვალისწინებს სისხლის სამართლის საქმეებზე გასაჩივრების ცალკე უფლებას. ასეთივეა გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს პოზიციაც. მან დაადასტურა, რომ გერმანიის კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-4 პუნქტი, რომელიც უზრუნველყოფდა სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობას, არ უზრუნველყოფდა იმავდროულად ზემდგომი ინსტანციებისადმი წვდომას (იხ., გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს 1983 წლის 12 ივლისის -- 1 BvR 1470/82 -- განჩინება). კიდევ უფრო საგულისხმოა საკუთრივ დასაბუთება აღნიშნული პოზიციისა. სასამართლომ განმარტა, რომ ძირითადი კანონის მე-19 მუხლის მე-4 პუნქტის პირველი წინადადების თანახმად, ყველას, ვისი უფლებებიც ირღვევა საჯარო ხელისუფლების მიერ, გააჩნდა სამართლებრივი დაცვის უფლება. თუმცა, სასამართლო აქტები არ ხვდებოდა „საჯარო ხელისუფლების“ ცნების ქვეშ ამ დებულების მნიშვნელობით, „ვინაიდან ძირითადი კანონის მე-19 მუხლის მე-4 პუნქტი ითვალისწინებდა დაცვას მოსამართლის მიერ და არა მოსამართლისგან“. ამ განმარტებაში შესანიშნავად ჩანს გასხვავება სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობისა და გასაჩივრების უფლებებს შორის. თუკი პირველი უზრუნველყოფს დაცვას საჯარო ხელისუფლებისაგან, მეორის დანიშნულებაა უშუალოდ სასამართლო შეცდომებისაგან დაცვა.

თუმცა, ზემოაღნიშნული მიდგომების საპირისპიროდ, როგორც ვხედავთ, საკონსტიტუციო სასამართლომ „სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლებას“ მიაკუთვნა არა მარტო პირველი ინსტანციის სასამართლო გადაწყვეტილების ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრების, არამედ ზოგადად ყველა სასამართლო ინსტანციისადმი წვდომის უფლება.

გასაჩივრების უფლებით „სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლების“ დატვირთვისთვის, ერთი შეხედვით, შეიძლება თუნდაც ნაწილობრივი გამართლება მოგვეძებნა იმით, რომ სასამართლო გადაწყვეტილების გასაჩივრების უფლება საქართველოს კონსტიტუციით ცალკე გათვალისწინებული არ არის, თუმცა, ამ გაუთვალისწინებლობასაც თავის ახსნა აქვს. საქმე ისაა, რომ ზემდგომ ინსტანციაში გასაჩივრების უფლებას ვერ მივაკუთვნებთ ადამიანის ძირითად უფლებათა კატეგორიას, რომელიც ლეგიტიმურია იმის მიუხედავად, არის თუ არა კანონმდებლობით გათვალისწინებული. გასაჩივრების უფლება მაშინ არსებობს, როცა ის გათვალისწინებულია პოზიტიური კანონმდებლობით. მაგალითად, როგორც ზემოთ აღინიშნა, ევროპული კონვენციის სამართალში, კონვენციურ უფლებად გათვალისწინებულია სისხლის სამართლის საქმეებზე გასაჩივრების უფლება (კონვენციის მე-7 ოქმის მე-2 მუხლი). ეს გარემოება იმ პოზიციის გამომხატველია, რომ კონვენციურ „უფლებად“ გარანტირებულია მხოლოდ სისხლის სამართლის პროცედურის ფარგლებში გამოტანილი გადაწყვეტილების - განაჩენის - ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრების უფლება.[2] ეს მიდგომა სავსებით გასაგებია, რადგან სისხლისსამართლებრივი პროცედურების განხორციელებისას საფრთხის ქვეშაა ადამიანის ისეთი ფუნდამენტური უფლება, როგორიცაა მისი თავისუფლება. თუმცა, სისხლის სამართლის საქმეებზე კონვენციის კონცენტრირება არც იმას ნიშნავს, რომ გასაჩივრების უფლების არარსებობა სხვა სფეროებში არასდროს დაარღვევს კონვენციას. საკითხი შეფასდება იმ მატერიალურ უფლებასთან მიმართებაში, რომელსაც შესაბამისი სასამართლო დავა უკავშირდება. სასამართლო დაადგენს შესაბამისი მუხლის პროცედურულ დარღვევას, თუკი მიიჩნევს, რომ ამ უფლების დასაცავად ზემდგომ (მეორე ან მესამე) ინსტანციაში გასაჩივრების შესაძლებლობა ეროვნული კანონმდებლობით დაშვებული უნდა ყოფილიყო, ხოლო სახელმწიფოს უმოქმედებას შეაფასებს ამ მატერიალური უფლების დაცვის პოზიტიური ვალდებულების დარღვევად. ადეკვატურ შემთხვევებში ასევე ამუშავდება კონვენციის მე-13 მუხლი, რომელიც ითვალისწინებს, რომ ძირითადი უფლებების ნაგულვები დარღვევების აღდგენა -გამოსწორებისათვის შიდა სამართლებრივი სისტემა უნდა ითვალისწინებდეს ქმედით შიდა სამართლებრივ მისაგებელს - გასაჩივრების საკმარის და ადეკვატურ საშუალებებს, რომელთა გამოყენებითაც შესაძლებელია დარღვეულად ნაგულვები უფლებების აღდგენა - გამოსწორება კომპენსაციის ჩათვლით. თუმცა, ეს ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში გამოსაკვლევი საკითხია - როდის, რა შემთხვევაში როგორი და რამდენი გასაჩივრების საშუალება იყო აუცილებელი იმისათვის, რომ უფლებათა სავარაუდო დარღვევისთვის სახელმწიფოს მიერ უზრუნველყოფილი სამართლებრივი მისაგებელი ეფექტიანად, და, მაშასადამე უფლებათა დაცვის პოზიტიური ვალდებულება შესრულებულად ჩაითვალოს.

ზემოაღნიშნული პარალელი ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციისა და სამართალთან სწორედ იმის საჩვენებლად გავავლე, რათა ნათელი გამეხადა, რომ კონვენციის სამართლის მიხედვით, არ არსებობს სამართლის ყველა დარგში და ნებისმიერი კატეგორიის საქმეზე სასამართლოს გადაწყვეტილების ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრების გარანტირებული უფლება. ხოლო თუ კონკრეტულ, ადეკვატურ შემთხვევაში გასაჩივრების უფლების ლეგიტიმურობა ნათელია, ამ უფლების დაცვა კონვენციის შესაბამისი მატერიალური უფლების ან მე-13 მუხლის საფუძველზე ხდება.

საქართველოს კონსტიტუცია არ ითვალისწინებს რომელიმე კონკრეტული კატეგორიის საქმეზე/საქმეებზე ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრების ცალკე უფლებას. ამიტომ, შეიძლება გვეფიქრა, რომ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით უზრუნველყოფილი „სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლების“ დატვირთვა გასაჩივრების უფლების შინაარსით, ერთგვარი გამოსავალი იყო საკონსტიტუციო სასამართლოსათვის, რათა ზემდგომ ინსტანციებში გასაჩივრების უფლება კონსტიტუციური დაცვის გარეშე არ დარჩენილიყო. თავადაც სწორედ ამ მოსაზრების გამო დავუჭირე მხარი თავის დროზე წინამდებარე სარჩელით სადავოდ გამხდარი ნორმების მისაღებობას კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით. თუმცა სასამართლოს განმარტებებმა დამარწმუნა, რომ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის გამოყენება და მისი დატვირთვა გასაჩივრების „უფლებით“ მხოლოდ ტექნიკური გამოსავალი არ იყო სასამართლოსათვის იმ მოცემულობაში, რომ გასაჩივრების უფლება კონკრეტული კატეგორიის საქმეებზე ცალკე კონსტიტუციურ უფლებად აღიარებული არ არის. ეს წარმოადგენდა სასამართლოს კონცეპტუალურ პოზიციას. პრაქტიკულად, საკონსტიტუციო სასამართლომ მხოლოდ ერთჯერადი კი არა, „სასამართლოს ყველა რგოლისადმი წვდომის“, ანუ, მრავალჯერადი გასაჩივრების უფლება დაინახა „სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლებაში“, თანაც საკმაოდ ფართოდ - სამართლის დარგისა და გადასაწყვეტი საკითხის მიუხედავად. სწორედ ეს მაფიქრებინებს, რომ ამგვარი ხედვა წარმოადგენდა საკონსტიტუციო სასამართლოს კონცეპტუალურ პოზიციას და არა მხოლოდდამხოლოდ ნაპოვნ გამოსავალს კონსტიტუციაში „გასაჩივრების უფლების“ ცალკე არარასებობის პირობებში. თუმცა, უნდა აღვნიშნო, რომ სინამდვილეში, ტექნიკურად, სხვა გამოსავალიც არსებობდა, ვგულისხმობ, შესაბამისი მატერიალური უფლების დამამკვიდრებელი ნორმის საფუძველზე შეფასებას პოზიტიური ვალდებულებების პრიზმაში, რომელზეც უფრო დაწვრილებით, ქვემოთ ვისაუბრებ.

ზოგადად, მივესალმები ადამიანის უფლებათა კონსტიტუციური დებულებების ფართოდ განმარტებას, მაგრამ, ამ შემთხვევაში, მიჭირს დავეთანხმო სასამართლოს მიერ დამკვიდრებულ ასეთ ფართო ხედვას და სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლების დატვირთვას სასამართლოს სისტემის ყველა რგოლისადმი ხელმისაწვდომობის უფლებით, ამასთან სამართლის ყველა დარგში და ყველა კატეგორიის საქმეზე. ასეთი ხედვა რამდენიმე თვალსაზრისით არის მიუღებელი. ყველა კატეგორიის საქმეზე მრავალჯერადი გასაჩივრების „უფლებას“ არ გააჩნია შინაგანი ლეგიტიმაცია და სასამართლო მას ხელოვნურად აქცევს სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის კონსტიტუციური უფლებით დაცულ სფეროში; კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცულ სფეროში მოქცევა არარეალისტურ, გაბერილ შინაარსობრივ ფარგლებს განუსაზღვრავს ე.წ. გასაჩივრების „უფლებას“ და კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველ პუნქტთან მიმართებით სადავო ნორმების კონსტიტუციურობის შეფასებას არასწორ რელსებზე აყენებს. ნაცვლად იმისა, რომ სასამართლო ამოწმებდეს, არსებობდა თუ არა კონკრეტული კატეგორიის საქმეზე (ერთჯერადი ან ორჯერადი) გასაჩივრების საჭიროება და შეასრულა თუ არა სახელმწიფომ პოზიტიური ვალდებულება, იგი იკვლევს, რამდენად სწორად ჩაერია სახელმწიფო გასაჩივრების უფლებაში და რამდენად სწორად შეუზღუდა მას ის „უფლება“, რომელიც თითქოსდა უკვე გააჩნდა. კერძოდ:

არ შეიძლება იმის უარყოფა, რომ სამართლის სხვადასხვა დარგში, სხვადასხვა კატეგორიის საქმეზე, სხვადასხვა საკითხებთან მიმართებაში მიღებულ გადაწყვეტილებათა ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრების საჭიროებანი სრულიად განსხვავებული შეიძლება იყოს - ზოგჯერ ისინი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია (როგორიც მაგალითად, განაჩენის გასაჩივრების საკითხზე). ასეთ დროს, გასაჩივრების უფლების ლეგიტიმურობა უფრო მყარია და კონსტიტუციურობის ხარისხს აღწევს, მაშინ როდესაც, გასაჩივრების უფლების ლეგიტიმურობის ასეთი მაღალი ხარისხი სხვა კატეგორიის საქმეებზე ასეთივე თვალსაჩინო არ არის და, შესაბამისად, გასაჩივრების უფლების კონსტიტუციით ან სხვა კანონმდებლობით გათვალისწინებულობის საჭიროებაც შედარებით მცირეა. ზოჯერ კი შესაძლოა, ასეთი საჭიროება საერთოდ არ არსებობდეს.

ასევე სრულიად განსხვავებულია სასამართლოსადმი პირველადი ხელმისაწვდომობისა და ზემდგომ ინსტანციებში გასაჩივრების საჭიროებანი: თუკი სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა ადამიანის ყველა ძირითად უფლებასთან მიმართებაში არსებობს, გასაჩივრების საჭიროებანი ინსტანციების მიხედვით შეიძლება მცირდებოდეს გარკვეული კატეგორიის საქმეებთან მიმართებაში. მართლაც, რთულია, რომელიმე ძირითადი უფლება წარმოვიდგინოთ, რომლის განსაზღვრისთვისაც საჭირო არ იყოს სასამართლო და საკმარისი იყოს რომელიმე სხვა სახელმწიფო ორგანოს მხრიდან განსჯა. შესაბამისად, სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის საჭიროება ყველა ძირითადი უფლების განსაზღვრის დროს არსებობს; მაშინ როდესაც, მეორე ინსტანციის საჭიროება უამრავ შემთხვევაში შეიძლება შემცირებული იყოს. კიდევ უფრო მცირეა საქმეთა კატეგორია, სადაც მესამე ინსტანციაში გასაჩივრების საჭიროებაც სახეზეა. საკანონმდებლო მოცემულობაც ამგვარია. გარკვეული კატეგორიის საქმეებზე შეზღუდულია ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრება და მიჩნეულია საკმარისად, რომ საკითხი სასამართლომ განიხილა (იხ., საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსის 365-ე მუხლი, რომლის თანახმადაც, სააპელაციო საჩივარი ქონებრივ-სამართლებრივ დავაში დასაშვებია იმ შემთხვევაში, თუ დავის საგნის ღირებულება აღემატება 2 000 ლარს. ეს გულისხმობს, რომ თუკი დავის საგნის ღირებულება 2000 ლარზე ნაკლებია, პირველი ინსტანციის სასამართლოს გადაწყვეტილება ვერ გასაჩივრდება სააპელაციო სასამართლოში). ზოგჯერ სააპელაციო გასაჩივრება უზრუნველყოფილია, მაგრამ კასაციის წესით გასაჩივრება აღარ არის გათვალისწინებული (იხ., საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის 276-ე მუხლის მე-5 ნაწილი, რომლის თანახმადაც, სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილება ადმინისტრაციული სამართალდარღვევის საქმეზე საბოლოოა და არ გასაჩივრდება). გასაჩივრების შესაძლებლობა კანონმდებლობით იზღუდება, როდესაც მისი საჭიროება, prima facie დანახული არ არის. ცხადია, კანონმდებელი შეიძლება ცდებოდეს და ამისთვის არსებობს საკონსტიტუციო სასამართლოც, შეაფასოს, შესაბამის უფლებათა დაცვის ინტერესებიდან გამომდინარე, იყო თუ არა საჭირო სააპელაციო ან საკასაციო გასაჩივრება. თუმცა, მოცემულ შემთხვევაში ვსაუბრობთ საწყის უდავო მოცემულობაზე, რომ ზემდგომ და იმის ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრების საჭიროებანი განსხვავებულია, ზოგჯერ მეტია, ზოგჯერ ნაკლები და ზოგჯერ კი საერთოდ არ არსებობს.

შესაბამისად, სწორედ ამ კონფიგურაციაში იკვეთება პრობლემა: იქ, სადაც ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრების საჭიროება არ არსებობს ან მცირეა, შესაძლებელია თუ არა გასაჩივრების უფლება არსებულად მივიჩნიოთ და ვამტკიცოთ, რომ სახელმწიფო მასში ჩაერია. შეიძლება თუ არა „გასაჩივრების უფლება“ არსებობდეს იქ, სადაც არ არსებობს მისი საჭიროება? სხვა სიტყვებით, იქ, სადაც არ არსებობს გასაჩივრების საჭიროება, ან მცირეა ის, შეიძლება თუ არა თავიდანვე კონსტიტუციური უფლებით დაცულ სფეროში მივიჩნიოთ?

თავისთავად ცხადია: იმისათვის, რომ „უფლების შეზღუდვა“ ან „უფლებაში ჩარევა“ ვუწოდოთ რაიმეს, ჯერ უნდა არსებობდეს ეს „უფლება“ კონსტიტუციის გაგებით, ის თავიდანვე იყოს მოაზრებული კონსტიტუციის ამა თუ იმ მუხლით დაცულ სფეროში. შესაბამისად, ყველა კატეგორიის საქმეზე სასამართლოს ყველა რგოლისადმი ხელმისაწვდომობა არ შეიძლება წინდაწინვე არსებულად მივიჩნიოთ და დაცულად გამოვაცხადოთ რომელიმე კონსტიტუციური ნორმით და, მათ შორის, 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით. სამწუხაროდ, საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებები სწორედ ასეთ მოცემულობას ქმნის. როგორც ზემოთ აღვნიშნე, მან პრაქტიკულად, დაადასტურა სამართლის ნებისმიერ სფეროში, ნებისმიერი კატეგორიის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების ყველა ინსტანციაში გასაჩივრების „უფლება“, სულ მცირე, როგორც კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცული მოცემულობა. გამოდის, სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა სასამართლოსადმი ორმაგ და სამმაგ ხელმისაწვდომობას გულისხმობს, თანაც ყველა კატეგორიის საქმეზე. რაკი ნებისმიერი კატეგორიის საქმეზე სააპელაციო ან საკასაციო გასაჩივრების არარსებობა ყოველთვის განიხილება (ამა თუ იმ ლეგიტიმური მიზნებით) სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლებაში ჩარევად, რომლის გამართლებულობა სწორედ ამ მიზნებთან მიმართებაში უნდა შეფასდეს, ეს უკვე გულისხმობს იმ მოცემულობის აღიარებას, რომ ნებისმიერი კატეგორიის საქმეზე სააპელაციო ან საკასაციო გასაჩივრების შესაძლებლობა დაცულ სფეროშია, ანუ, მისი დაცვის ინტერესი არსებობს და როდესაც ამა თუ იმ შემთხვევაში კანონით გათვალისწინებული არ არის, ეს კონსტიტუციურსამართლებრივ გამართლებას მოითხოვს. ვიწრო პროპორციულობის ტესტი ყველაზე ნათელი მაჩვენებელია იმისა, რომ ამ შეფასების დროს, ყველა შემთხვევაში საქმე გვაქვს ერთმანეთთან დაპირისპირებულ, მაგრამ დაცულ, ლეგიტიმურად აღიარებულ ინტერესებთან და სწორედ მათ შორის მიღწეული ბალანსის სამართლიანობა ექვემდებარება შემოწმებას.

არადა, ბუნებრივი არ არის, რომ ყველა კატეგორიის საქმეზე ყველა ინსტანციაში გასაჩივრების შესაძლებლობა წინაწარ დაცულად, ანუ, სამართლით დაცულ სფეროში არსებულად და ლეგიტიმურ ინტერესად გამოვაცხადოთ. ასეთი „უფლება“ როგორც ადამიანის ძირითადი კონსტიტუციური უფლება, როგორც prima facie ლეგიტიმური ინტერესი ობიექტურად არ არსებობს. მისი არსებობა ეფემერულია, და იგი თავის შინაარსობრივ სხეულს ვერც მისი ფორმალური, არაპირდაპირი დეკლარირებით შეიძენს. მართებული არ არის, გასაჩივრების უფლების შინაარსობრივი ფარგლების გააზრება ისეთივე მეთოდით ხდებოდეს, როგორიც ე. წ. თავისუფლების უფლებების გააზრებაა - როდესაც თეორიულად, ყველაფერი შესაბამისი თავისუფლებით დაცულ სფეროშია, რის გამოც, ყოველგვარი შეზღუდვა გამართლებული უნდა იყოს. მაგალითად, გამოხატვის თავისუფლებით დაცულია ნებისმიერი აზრის ნებისმიერი ფორმით და საშუალებით გამოხატვა (ცხადია, არ ვგულისხმობ გამოხატვის თავისუფლების ბოროტად გამოყენების შემთხვევებს), ამიტომ ყოველგვარი შეზღუდვა შესაბამის ლეგიტიმურ მიმართებაში გამართლებული უნდა იყოს. თვით უხამსობის გამოხატვაც კი, რომელსაც ძალზე მცირე შანსი აქვს ღირებულებათა კოფლიქტში რაიმე ლეგიტიმურ ინტერესზე პრიორიტეტი მოიპოვოს, თეორიულად, გამოხატვის თავისუფლებით დაცულ სფეროშია მოქცეული. მაგრამ ასეთივე ხედვა გასაჩივრების უფლებასთან მიმართებაში არარელევანტური ვერ იქნება. გამოდის, არსებობს ზოგადად ზემდგომ ინსტანციებში გასაჩივრების უფლება, როგორც „სასამართლოს ხელმისაწვდომობის ძირითადი კონსტიტუციური უფლებით დაცულ სფეროში მოქცეული მოცემულობა“, და ყოველთვის, როდესაც ეს „უფლება“ კანონით გათვალისწინებული არ არის, ეს წარმოადგენს ამ ძირითად უფლებაში ჩარევას. ცხადია, ეს ასე არ არის.

ზოგადად ზემდგომ ინსტანციებში გასაჩივრების უფლება, როგორც კონსტიტუციით დაცული მოცემულობა, მით უფრო ისეთი ფართო გაგებით, როგორადაც მას საკონსტიტუციო სასამართლო ხედავს (ნებისმიერი კატეგორიის საქმეზე და ნებისმიერ ინსტანციაში) არ არსებობს და არც შეიძლება არსებობდეს. ასეთი „უფლება“ მხოლოდ მაშინ არსებობს, როდესაც იგი კანონით არის გათვალისწინებული, ანდა როდესაც მის არსებობას საკონსტიტუციო სასამართლო აღიარებს. მეტი სიზუსტისთვის განვმარტავ: თუკი კონკრეტული კატეგორიის საქმეზე კონკრეტული ინსტანციის სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობა პოზიტიური კანონმდებლობით არ არის გათვალისწინებული, ამ შემთხვევაში მისი „არსებობა“ (მიუხედავად პოზიტიური კანონმდებლობით მისი გაუთვალისწინებლობისა) შეიძლება აღიარებულ იქნეს, მაგრამ ასეთ დროს გასაჩივრების უფლების არსებობა მხოლოდ მის საჭიროებას შეიძლება დაეფუძნოს, როგორც ეს წინამდებარე საქმეში განხორციელდა: სასამართლომ, ფაქტობრივად, სწორედ საჭიროებაზე დაყრდნობით და სავსებით სამართლიანად, აღიარა და დაადასტურა ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრების უფლების არსებობა პირისათვის, ვისაც, არ გააჩნია „ბრალდებულის“ სტატუსი, მაგრამ, წინააღმდეგობის მიუხედავად, სასამართლოს განჩინებით დაუდგინდა ბიოლოგიური ნიმუშის აღება. ასე რომ ცხადია: გასაჩივრების უფლება, როგორც ცალკე უფლება, არც უნდა ეწეროს კონსტიტუციაში, რადგან მასში ხელოვნურად მოექცეოდა ისეთი შემთხვევებიც, სადაც გასაჩივრების საჭიროება ნამდვილად არსებობს, და ისეთებიც, სადაც ნამდვილად არ არსებობს. ამიტომ სწორი და ლოგიკურია გასაჩივრების უფლების რეგლამენტაცია ხორციელდებოდეს საპროცესო კანონმდებლობებით საქმის ყოველი ცალკეული კატეგორიისდა მიხედვით.

გარდა ამისა: ყველა კატეგორიის საქმეზე ყველა ინსტანციაში გასაჩივრების შესაძლებლობის სამართლით დაცულ სფეროში მოაზრებიდან წარმოდგება ყალბი და აბსურდული დასაბუთების სქემაც: ხდება იმაში ჩარევის გამართლებულობის შეფასება, რაც, სინამდვილეში არ არსებობს. მაგალითად, ზოგიერთ შემთხვევაში გადაწყვეტილება საბოლოოა და გათვალისწინებული არ არის მისი საკასაციო წესით გასაჩივრება (მაგალითად, საქართველოს ადმინისტრაციულ სამართალდარღვევათა კოდექსის 276-ე მუხლის მე-5 ნაწილის მიხედვით, სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილება ადმინისტრაციული სამართალდარღვევის საქმეზე საბოლოოა და არ გასაჩივრდება). თუმცა, მაშინაც კი, თუ ამ აკრძალვას საკონსტიტუციო სასამართლო გამართლებულად მიიჩნევდა, კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცული სფეროს მისეული გააზრება და სასამართლოს მიერ გამოყენებული სქემები შემდეგ ფორმალურ ლოგიკაზე იქნებოდა დაფუძნებული: რომ საერთოდ ეს უფლება არსებობს და დაცულია, მაგრამ მოცემულ შემთხვევაში მისი შეზღუდვა გამართლებულია შესაბამისი ლეგიტიმური მიზნით. წინამდებარე საქმეშიც ხომ სწორედ ლეგიტიმურ მიზნებთან (სასამართლოს გადატვირთულობასთან) მიმართებაში ვერ გამართლდა გასაჩივრების აკრძალვა.

თუკი ოპონენტები შემომედავებიან და იმის მტკიცებას დაიწყებენ, რომ სასამართლოს არ დაუდასტურებია „სამართლის ნებისმიერ სფეროში, ნებისმიერი კატეგორიის საქმეზე მიღებული გადაწყვეტილების ყველა ინსტანციაში გასაჩივრების უფლება“, მაშინ საკითხავია რას გულისხმობს მისი მხრიდან მრავალგზის ციტირებული „სასამართლო სისტემაში არსებულ ყველა რგოლისადმი ხელმისაწვდომობის უფლება“. ანდა, რატომ გამოიხატება დასაბუთება იმ უფლებაში ჩარევის გამართლებულობის შეფასებით, რომელიც კონსტიტუციური დებულებით დაცულ სფეროში მოაზრებულად თავადვე არ მიაჩნია? გარდა ამისა, თუ იმ არგუმენტს გამოიყენებენ, რომ სასამართლომ პირიქით, იმაზე გააკეთა მითითება, რომ სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება აბსოლუტური არ არის, მაშინ სხვაგვარ ლოგიკურ წინააღმდეგობას წავაწყდებით. გამოდის, სასამართლო თავადვე აღიარებს, რომ ყველა კატეგორიის საქმეზე გასაჩივრების უფლება მართლაც არ არსებობს, თუმცაღა, იმავდროულად, მათ 31-ე მუხლიის პირველი პუნქტით დაცულ სფეროში მოიაზრებს.

ამ აბსურდულობისა და შინაგანი კონტრადიქტორულობის მიზეზი ნაწილობრივ ისიც არის, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკაში ყოველთვის ჯეროვნად ვერ ხდება იმის გამიჯვნა, თუ როდის ერევა სახელმწიფო (კანონმდებლობის მეშვეობით) კონსტიტუციურ უფლებაში და როდის ვერ ქმნის საკმარის პირობას უფლებათა ეფექტიანი სარგებლობისათვის; როდის არღვევს იგი უფლების დაცვის ნეგატიურ ვალდებულებას, და როდის - პოზიტიურს; რით გამოიხატება უფლების დარღვევა - ქმედებით თუ უმოქმედობით. წინამდებარე საქმე კლასიკური შემთხვევაა იმისა, რაც სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულებების ჭრილში უნდა შეფასდეს. საერთოდაც, სახელმწიფოს, უფლებათა დაცულობის თვალსაზრისით, ადეკვატური კანონმდებლობა რომ უნდა გააჩნდეს, ეს ყოველთვის მისი პოზიტიური ვალდებულებების სფეროა. მოცემულ შემთხვევაშიც, საკონსტიტუციო სასამართლოს საკვლევი ის კი არ არის, ჩაერია თუ არა კანონმდებელი ნებისმიერ საქმეზე ყველა ინსტანციაში გასაჩივრების უფლებაში (რომელიც თითქოს არსებობს და კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცულ სფეროშია მოქცეული) და იყო თუ არა შეზღუდვა (იმ უფლებისა, რაც თითქოს არსებობს) გამართლებული, არამედ ის, იყო თუ არა შესაბამისი კონკრეტული კატეგორიის საქმეზე სახელმწიფო ვალდებული, გაეთვალისწინებინა სასამართლოს გადაწყვეტილების გასაჩივრების უფლება ზემდგომ სასამართლოში. მოცემულ, კონკრეტულ შემთხვევაში, საქმე შეეხებოდა სასამართლოს განჩინებით ბიოლოგიური ნიმუშის იძულებით აღებას პირისაგან, რომელსაც არ გააჩნდა ბრალდებულის სტატუსი; მაშასადამე - პირადი ცხოვრების მნიშვნელოვან სფეროში ჩარევას სასამართლოს გადაწყვეტილების საფუძველზე. ამიტომ, კანონმდებელი, მართლაც ვალდებული იყო ამ გადაწყვეტილების კანონიერების გადამოწმების უფლება გაეთვალისწინებინა. სულ ესაა. სწორედ კონკრეტული კატეგორიის საქმეებზე გასაჩივრების საჭიროების ხარისხი განაპირობებს გასაჩივრების ლეგიტიმურობის ხარისხს, და მისი „უფლებად“ ქცევის პოტენციალს, რაც საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა შეაფასოს და ამ პოტენციალის მიხედვით უნდა დაადასტუროს ან უარყოს ამ უფლების არსებობა ან არარსებობა.

საერთოდ, პროცედურული უფლებები, ჩვეულებრივ, სწორედ მატერიალური უფლებების დაცვას ემსახურება. მატერიალური უფლებები რომ არ არსებობდეს, არც პროცედურული უფლებები იარსებებდა. მაგალითად, თავისუფლების უფლება რომ არ არსებობდეს, არც habeas corpus ან დაპატიმრებული პირის სხვა უფლებები იარსებებდა. პროცედურული უფლებების იმგვარი რეგლამენტაცია, რომელიც ეფექტიანად დაიცავს მატერიალურ უფლებებს, ცხადია, სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულებების სფეროა. ამ რეგლამენტაციის რაობასა და გონივრულობასაც შესაბამის მატერიალურ უფლებთა მნიშვნელობა და სამართლებრივი კონტექსტების სპეციფიკა განსაზღვრავს. შესაბამისად, პროცედურული უფლებები უნდა წარმოვიდგინოთ, როგორც მატერიალური უფლებების დაცვის საშუალება, რომელიც თუ სახელმწიფომ არ უზრუნველყო, სწორედ შესაბამისი მატერიალური უფლების დაცვის პოზიტიურ ვალდებულებას დაარღვევს. წინამდებარე საქმის შემთხვევაშიც, უფრო სწორი იქნებოდა გვეთქვა, რომ სახეზეა არა 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის ნეგატიური ვალდებულების დარღვევა, არამედ პირად ცხოვრებასთან მიმართებაში (კონსტიტუციის მე-15 მუხლი) პოზიტიური ვალდებულების შეუსრულებლობა. სხვაგვარად რომ აღვწეროთ: პირადი ცხოვრების დაცულობა, ადამიანის ფიზიკური ხელშეუხებლობის დაცვის ინტერესი მოითხოვდა, რომ გასაჩივრების უფლება გარანტირებული ყოფილიყო. თუკი რაიმე უფლებაში „ჩარევაზე“ ლეგიტიმური საუბარი შესაძლებელია მოცემულ საქმეში, ეს რელევანტურია სწორედ პირადი ცხოვრების უფლებასთან მიმართებაში. სწორედ ესაა ბუნებრივი ლოგიკა და საკითხის არსი, რაც, ცხადია, არაპირდაპირ, სასამართლოს გადაწყვეტილების დასაბუთებაშიც არის ასახული, რადგან საკუთრივ საგანთა ლოგიკა მოითხოვდა ამას: საკონსტიტუციო სასამართლოს წინამდებარე გადაწყვეტლების დასაბუთების ხაზი ხომ იმაზეა აგებული, რომ (საერთო) სასამართლოს განჩინების საფუძველზე ფიზიკური პირისაგან ნიმუშის აღება მისი თანხმობის გარეშე წარმოადგენდა მის პრივატულობაში სერიოზულ ჩარევას, ნათელს ხდიდა ამ განჩინების კანონიერების გადამოწმების საჭიროებას. კერძოდ, სასამართლომ მიუთითა:

„ბრალდებულის სტატუსის არმქონე პირისაგან ნიმუშის აღება, მისი გაცხადებული თანხმობის გარეშე, წარმოადგენს ამ პირის პრივატულ სივრცეში ინტენსიურ ჩარევას, რის გამოც ობიექტურად მაღალია მისი ინტერესი, ჰქონდეს წვდომა უფლების დაცვის ადეკვატურ და ეფექტიან გარანტიებზე“ (იხ., სამოტივაციო ნაწლის 23-ე პუნქტი).

„ [...] საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლო მიიჩნევს, რომ მოქმედ საკანონმდებლო სივრცეში არ არსებობს საპროცესო მექანიზმი, რომლის გამოყენებითაც, ბრალდებულის სტატუსის არმქონე პირი, ვისგანაც ხდება ნიმუშის აღება, ეფექტიანად და სრულყოფილად დაიცავდა თავს უფლებების გაუმართლებელი შეზღუდვისაგან, მათ შორის, ექნებოდა სამართლებრივი რეაგირების ბერკეტი პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ შეცდომის დაშვების შემთხვევაში“ [...] (იხ., სამოტივაციო ნაწილის 24-ე პუნქტი).

როგორც ზემოთაც აღვნიშნე, ვიწრო პროპორციულობის შეფასებისას, კიდევ უფრო ნათლად ვლინდება გასაჩივრების საჭიროებაზე კონცენტრირება. სასამართლო სწორედ იმის გარკვევას მიიჩნევს გადამწყვეტად, არსებობდა თუ არა შესაბამის სამართალურთიერთობაში ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრების საჭიროება:

„ [...] უნდა შემოწმდეს, რამდენად წარმოადგენს პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ ბრალდებულის სტატუსის არმქონე პირისაგან ნიმუშის აღების თაობაზე მიღებული განჩინება სასამართლო გადაწყვეტილების იმ კატეგორიას, რომელიც, საქართველოს კონსტიტუციის მიზნებისათვის, საჭიროებს, ზემდგომი ინსტანციის სასამართლოს მიერ გადამოწმებას. ამ კონტექსტში, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა შეაფასოს, რამდენად მომეტებულად არსებობს ბრალდებულის სტატუსის არმქონე პირის მხრიდან მისი თანხმობის გარეშე ნიმუშის აღების შესახებ განჩინების ზემდგომ სასამართლო ინსტანციაში გასაჩივრების უფლებით სარგებლობის საჭიროება და განსაზღვროს აღნიშნული უფლების რეალიზების ინტერესი გადაწონის თუ არა სასამართლო სისტემის გადატვირთულობისაგან დაცვის ინტერესს“ (იხ., სამოტივაციო ნაწილის 43-ე პუნქტი).

გადაწყვეტილოების 42-ე პუნქტში მითითებულია სასამართლოს ზოგადი დამკვიდრებული მიდგომაც გასაჩივრების უფლებასთან მიმართებაში:

„ [...] კანონმდებელი უფლებამოსილია, შეზღუდოს სასამართლოს გადაწყვეტილების ზემდგომ ინსტანციაში გასაჩივრების შესაძლებლობა, თუ პირს პირველი ინსტანციის სასამართლოს გადაწყვეტილების გადამოწმების განსაკუთრებული ინტერესი არ გააჩნია“ (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2025 წლის 7 მარტის №1/2/1731 გადაწყვეტილება საქმეზე „ქეთი ანდროსენკო და ალექსანდრე ანდროსენკო საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-36; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 19 ოქტომბრის №2/7/779 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე დავით მალანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-14).

ამგვარად, ვფიქრობ, რომ ყველა კატეგორიის საქმეზე ყველა სასამართლო ინსტანციაში გასაჩივრების ლეგიტიმური ინტერესი და შესაბამისად, „უფლება“ არ არსებობს და ამ ცრუ, ეფემერული „უფლებით“ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის დატვირთვა სწორი და გამართლებული არ არის. ზემდგომ სასამართლოში გასაჩივრების შესაძლებლობის გაუთვალისწინებლობა არ წარმოადგენს სასამართლოს ხელმისაწვდომობის უფლებაში ჩარევას, რომელიც, თითქოს მოიცავს ზემდგომ (და ყველა ინსტანციის) სასამართლოში გასაჩივრების უფლებას და რომლის შეზღუდვა თურმე სასამართლოების გადატვირთულობისაგან დაცვის ლეგიტიმური მიზნებით განხორციელდა. ამა თუ იმ კატეგორიის საქმეზე გასაჩივრების უფლების არარსებობა უნდა შეფასდეს პოზიტიური ვალდებულებების ჭრილში და შემოწმდეს, წარმოეშვა თუ არა სახელმწიფოს შესაბამის სამართლებრივ კონტექსტში, დასაცავ მატერიალურ უფლებასთან მიმართებაში ამგვარი სამართლებრივი მისაგებლის უზრუნველყოფის ვალდებულება.

რაკი კონკრეტული კატეგორიების მიხედვით გასაჩივრების უფლება (ამა თუ იმ რეგლამენტაციით), ან/და, კონვენციის მე-13 მუხლით უზრუნველყოფილი - ქმედითი შიდა სამართლებრივი მისაგებლის მსგავსი უფლება საქართველოს კონსტიტუციით გათვალისწინებული არ არის (როგორც ზემოთ აღვნიშნე, გასაჩივრების უფლება ფართო და ზოგადი მნიშვნელობით არ არსებობს და არც უნდა იყოს კონსტიტუციით გათვალისწინებული), სწორი პრაქტიკა ამგვარ ვითარებაში ის იქნებოდა, რომ სარჩელები/წარდგინებები მისაღებად დავინახოთ იმ მატერიალურ უფლებებთან მიმართებაში, რომელთა განსაზღვრაც ხდება შესაბამის სამართალწარმოებაში, ცხადია, პოზიტიური ვალდებულებების კონტექსტში. ამგვარი ხედვის სისწორის მაჩვენებლად შეიძლება ისიც გამოდგეს, რომ ადამიანის უფლებათა დაცვის ევროპული კონვენციის მე-13 მუხლის დარღვევის აღიარებაც, ჩვეულებრივ, სწორედ შესაბამისი მატერიალური უფლების დამამკვიდრებელ მუხლთან ერთობლიობაში ხდება. ასეთივე პრაქტიკას მისდევს გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლო. ერთი მხრივ, იგი ზედა ინსატანციაში გასაჩივრების უფლებას არ აღიარებს ძირითად უფლებად, ხოლო ამა თუ იმ შემთხვევაში სასამართლოში და მის ზედა ინსტანციებში გასაჩივრების არარსებობის კონსტიტუციურობას კი შესაბამის მატერიალურ უფლებასთან მიმართებაში აფასებს, ცხადია, პოზიტიური ვალდებულებების ჭრილში.[3] სწორედ მატერიალურ უფლებებთან შეფასებაა ის მართებული გამოსავალი, რომელზეც ზემოთაც მივანიშნე.

არის თუ არა სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა სამართლიანი განხილვის უფლებრივი კომპონენტი და მოიცავს თუ არა კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის მეორე დებულება პირველს

ვფიქრობ, არ მოიცავს. ეს ორი უფლება განსხვავებულ სიკეთეებს იცავს. როგორც ზემოთაც აღვნიშნე, სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება იმას გულისხმობს, რომ ადამიანის სისხლისსამართლებრივი ბრალდება, ისევე როგორც სამოქალაქო ხასიათის უფლებები და ვალდებულებები განსაზღვროს სასამართლომ, და არა სხვა სახელმწიფო ორგანომ, თანამდებობის ან კერძო თანამდებობის პირმა, არასამთავრობო ან სხვა ორგანიზაციამ. ხოლო სამართლიანი განხილვის უფლება კი გულისხმობს საქმის განხილვას პროცედურული გარანტიების დაცვით, კერძოდ, საქმის საჯარო და დროულ განხილვას დამოუკიდებელი და მიუკერძოებელი სასამართლოს მიერ იმ პროცედურული გარანტიების დაცვით, რომელიც მთლიანობაში უზრუნველყოფს პროცესის სამართლიანობას (შედეგისაგან დამოუკიდებლად), რაც თავის მხრივ, მართალია, ბოლომდე არ უზრუნველყოფს, მაგრამ ქმნის საუკეთესო პირობებს არსებითად სამართლიანი გადაწყვეტილების გამოსატანად. ამგვარად, სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობა განსაზღვრავს, თუ ვინ უნდა განიხილოს საქმე და განსაზღვროს უფლებები და ვალდებულებები, ხოლო სამართლიანი განხილვის უფლება კი იმას, თუ როგორ უნდა განიხილოს.

„სამართლიანი განხილვის უფლება“ უამრავ პროცედურულ გარანტიას მოიცავს და ყველა მათგანი საქმის განხილვის პროცესს, მიმდინარე სამართალწარმოებას უკავშირდება. მათ შორისაა სასამართლოს მხრიდან საქმის დამოუკიდებლად და მიუკერძოებლად განხილვა, მხარეთა თანასწორუფლებიანობა, მოწმეთა თანაბარ პირობებში გამოძახებისა და დაკითხვის, ადეკვატური დაცვის, საქმის განხილვაში ეფექტიანი მონაწილეობის უფლებები, მტკიცებულებებთან დაკავშირებული წესები, უდანაშაულობის პრეზუმფცია, თვითგანთქმისაგან თავისუფლება, გადაწყვეტილების დასაბუთებულობა და სხვა. იგი (პროცესუალური გარანტიის შინაარსის მიხედვით) ვრცელდება ნებისმიერ სამართლებრივ (სისხლისსამართლებრივ, სამოქალქო, ადმინისტრაციულ, დისციპლინურ) პროცედურაზე და ყველა ინსტანციაზე; სისხლისსამართლებრივ საქმეებზე ნაწილობრივ ფარავს წინასასამართლო ეტაპებსა და გამოძიების სტადიებს. ამგვარად, სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლება იმას უზრუნველყოფს, რომ სასამართლო იღებდეს გადაწყვეტილებებს და ისინი დაუბრკოლებლად აღსრულდებოდეს, ხოლო სამართლიანი განხილვის უფლება კი იმას უზრუნველყოფს, რომ სამართალწარმოების პროცესში, ყოველთვის, რომელ ინსტანციაშიც არ უნდა ხდებოდეს საქმის განხილვა, სათანადო სამართლებრივი პროცედურა გამოიყენებოდეს. ამ ორი უფლებით დაცული სფეროები ახლოსაა ერთმანეთთან, შეიძლება ნაწილობრივ კვეთდნენ კიდეც ერთმანეთს, მაგრამ ნამდვილად არ არის მათ შორის „ნაწილისა“ და „მთელის“ მიმართება. ის გარემოება, რომ სამართლიანი განხილვის მოთხოვნები სასამართლოს ყველა ინსტანციაზე ვრცელდება, თავისთავად არ ნიშნავს, რომ „სამართლიანი განხილვა“ იმავდროულად ზემდგომ ინსტანციებში საქმის განხილვის მოთხოვნასაც გულისხმობს, თანაც, სამართლის დარგისა და საქმის კატეგორიის მიუხედავად. ამგვარად, საქმის „სამართლიანი განხილვის უფლება“ არ მოიცავს „სასამართლოსადმი ხელმისაწვდომობის უფლებას“, ხოლო საქართველოს კონსტიტუციის 31 მუხლის პირველი პუნქტის მეორე დებულების შინაარსი კი - პირველის შინაარსს. ამიტომ მიმაჩნია, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს ხედვები, რომლებიც წინამდებარე გადაწყვეტილებაში ციტირებულ დებულებებში არის ასახული, მართებული არ არის. უმჯობესი იქნება მომავალში სასამართლომ ნათლად გამიჯნოს ამ ორი უფლების შინაარსობრივი ფარგლები და შესაბამისი კონსტიტუციური სარჩელის/წარდგინების არსებითად განსახილველად მიღებისას, ისევე როგორც, სადავო ნორმის კონსტიტუციურობის შეფასებისას, დააკონკრეტოს, საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტის კერძოდ რომელ დებულებასთან მიმართებაში ახდეს მათ მიღებას, შეფასებას და კონსტიტუციურად თუ არაკონსტიტუციურად ცნობას.

საფიქრებელია, რომ „სამართლიანი განხილვის უფლების“ შინაარსის ასეთი ფართო ხედვა და მისი „სასამართლოს ხელმისაწვდომობის“ უფლების შინაარსით დატვირთვა (მით უფრო, მასზე ხელოვნურად მიწებებულ გასაჩივრების უფლებებთან ერთად), შესაძლოა გახდა სამართლიანი განხილვის უფლების თაობაზე სხვა არაზუსტი განმარტებების მიზეზიც. ვგულისხმობ, მაგალითად, პროცესუალური უფლებების დახარისხებას აბსოლუტურ და არააბსოლტურ უფლებებად, განსაკუთრებით, სასამართლოს პრეცედენტებში უხვად ციტირებულ (წინამდებრე გადაწყვეტილებაში ის საბედნიეროდ არ არის მითითებული) და სასამართლოს მიერ მრავალგზის დამოწმებულ - დადასტურებულ დებულებას იმის თაობაზე, რომ თითქოს, „სამართლიანი განხილვის უფლება“ აბსოლუტური არ არის და ის გარკვეული ლეგიტიმური მიზნებით შეიძლება შეიზღუდოს. ვგულისხმობ, კერძოდ, შემდეგ დებულებას:

„თანამედროვე დემოკრატიულ და სამართლებრივ სახელმწიფოში სამართლიანი სასამართლოს უფლების უდავოდ დიდი მნიშვნელობის მიუხედავად, იგი არ არის აბსოლუტური ხასიათის. საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით დაცული უფლება შეიძლება შეიზღუდოს დემოკრატიულ საზოგადოებაში არსებული ლეგიტიმური მიზნების მისაღწევად. ამასთანავე, სამართლიან სასამართლოზე უფლების შეზღუდვისას კანონმდებელმა უნდა დაიცვას გონივრული ბალანსი შეზღუდვის გამოყენებულ საშუალებებსა და სადავო ნორმის ლეგიტიმურ მიზანს შორის (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2022 წლის 13 აპრილის №2/2/1506 გადაწყვეტილება საქმეზე „ლევან დარსალია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 19 ოქტომბრის №2/7/779 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე დავით მალანია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 27 თებერვლის №2/2/558 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ილია ჭანტურაია საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“).

ამ დებულების მიმართ პრინციპული წინააღმდეგობა გამაჩნია. მართალია, სამართლიანი განხილვის უფლება მრავალ უფლებასა თუ უფლებრივ კომპონენტს მოიცავს და ზოგიერთ მათგანს მართლაც ვერ წარმოვიდგენთ აბსოლუტურ უფლებად, ან თავის მაქსიმალურ განზომილებაში, მაგრამ, უდავოა, რომ ჩატარებული პროცესი, სამართალწარმოება, მთლიანობაში „სამართლიანი“ უნდა იყოს და საკანონმდებლო ჩარჩო ამის წინაპირობებს უნდა ქმნიდეს. „სამართლიანობა“ ის ძირითადი, შემაჯამებელი მახასიათებელია სამართალწარმოებისა, რომელიც ან სახეზეა და ან არა, და როდესაც ის არ არსებობს, „სამართლიანი განხილვის უფლება“ ნამდვილად დარღვეულია. სავსებით შესაძლებელია, ერთი რომელიმე პროცესუალური გარანტიის არარსებობამ აქციოს პროცესი უსამართლოდ, ანდა სხვადასხვა ხარვეზებმა, გარანტიების არასაკმარისობამ ან ნაკლებეფექტიანობამ მთლიანობაში დაუკარგოს პროცესს სამართლიანი ბუნება. ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს არაერთხელ უთქვამს, რომ იგი მთლიანობაში აფასებს, იყო თუ არა კონკრეტული პროცესი „სამართლიანი“ და იქონია თუ არა დაშვებულმა ხარვეზებმა, საბოლოო ჯამში, გავლენა პროცესის ფუნდამენტურ სამართლიანობაზე. ამგვარად, „სამართლიანობა“ პროცესუალური გარანტიების არითმეტიკული ჯამი კი არ არის, არამედ მისი თვისებრივი მახასიათებელია, მისი ბუნება და შინაარსია და იგი მუდამ სახეზე უნდა იყოს. თუ პროცესუალური გარანტიების არარსებობა, ნაკლოვანება, არაეფქტიანობა იმგვარია, რომ პროცედურას უკარგავს სამართლიანობის ბუნებას, ის ვეღარ იქნება მისაღები და შეწყნარებული. სამართლიანობიდან უკანდახევა მიუღებელია და არ შეიძლება საკონსტიტუციო სასამართლო, ნებსით თუ უნებლიედ და გაუაზრებლად, ამ იდეას ამკვიდრებდეს.

ისედაც, განა შეიძლება ვთქვათ, რომ განხილვა ბოლომდე სამართლიანი არ არის, მაგრამ არაუშავს? ანდა ვთქვათ, რომ სამართლიანი განხილვის უფლებამ უკან უნდა დაიხიოს რომელიმე სხვა ლეგიტიმური მიზნის წინაშე? და რომელია ასეთი ლეგიტიმური მიზანი? რომელი ღირებულება აჭარბებს სამართლიანობას დემოკრატიულ საზოგადოებაში? და საერთოდ, განა ჰიპოთეტიურად მაინც შეიძლება წარმოვიდგინოთ ლიგიტიმური ინტერესი, ღირებულება, სიკეთე, რომელიც დემოკრატიულ საზოგადოებაში სამართლიანობასთან შეიძლება აღმოჩნდეს ღირებულებათა კონფლიქტში, რომლის პირობებშიც, თურმე, საკითხი სამართლიანობის საზიანოდაც კი შეიძლება გადაწყდეს?

სხვათა შორის, თვით დებულებაც, რომ სამართლიანი განხილვის უფლება არაერთ არააბსოლუტურ უფლებას მოიცავს (რასაც ასევე ხშირად იმეორებს საკონსტიტუციო სასამართლო) საკმაოდ პირობითია. მაგალითად, შეიძლება კანონმდებლობა უშვებდეს გარკვეულ განსხვავებას დაცვისა და ბრალდების უფლებებს შორის, მაგრამ, ცხადია, რომ, მთლიანობაში, მხარეთა თანასწორუფლებიანობა დაცული უნდა იყოს. ასევე, შესაძლოა კანონმდებლობა შედარებით ფართო საპროცესო ვადებს აწესებდეს, მაგრამ ეს ვადები ადეკვატური უნდა იყოს და მთლიანობაში საქმის დროული განხილვის მოთხოვნას არ ეწინააღმდეგებოდეს. შეიძლება კანონით მოთხოვნილი არ იყოს სასამართლო გადაწყვეტილებაში მხარეების მიერ დაყენებულ უკლებლივ ყველა საკითხზე პასუხის გაცემა, მაგრამ აწესებდეს ფაქტებისა და სამართლის საკითხებზე მსჯელობის, მხარეთა ძირითად არგუმენტებზე პასუხის სავალდებულოობას და მთლიანობაში დაკმაყოფილებული იყოს სასამართლო გადაწყვეტილების დასაბუთებულობის მოთხოვნა. ასე რომ, სამართლიანი განხილვის უფლებით მოცული უფლებების არააბსოლუტურობა საკმაოდ პირობითია. ამიტომაც, საზოგადოდ, მატერიალური უფლებებისაგან განსხვავებით, საპროცესო უფლებების დახარისხება აბსოლუტურ და არააბსოლუტურ უფლებებად, მთლად გამართლებული ისედაც არ არის მათი შინაარსისა და სპეციფიკის გამო. მთლიანობაში თითოეული ეს უფლება დაცული და გარანტირებული უნდა იყოს. თუ რომელიმე შემადგენელი უფლება ირღვევა, დაირღვევა სამართლიანი განხილვის უფლებაც. მაგალითად, თუ კანონმდებლობა დაცვის უფლებას არ უზრუნველყოფს, ეს ნიშნავს, რომ ის წინააღმდეგობაშია სამართლიანი განხილვის უფლებასთანაც. ამიტომ დაბეჯითებით და ხშირი საუბარი იმაზე, რომ სამართლიანი განხილვის უფლება არააბსოლუტური უფლებებისგან შედგება, გამართლებული არ არის და არც პრაქტიკულად არის რაიმეს მომცემი. რაც შეეხება იმის თქმას, რომ, საკუთრივ „სამართლიანი განხილვის უფლებაა“ არააბსოლუტური, ეს პრინციპულად არის მიუღებელი სამართლებრივი, მორალური, ეთიკური და კიდევ ბევრი სხვა თვალსაზრისით. იგი კონსტიტუციის ღირებულებათა სისტემას, მის მთელ სულისკვეთებას ეწინააღმდეგება და საკონსტიტუციო სასამართლომ უნდა შეწყვიტოს ამ არასწორი დებულების ციტირება თავის გადაწყვეტილებებში.

საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლე

ევა გოცირიძე

[1] აქვე დავძენ, რომ რატომღაც, საკონსტიტუციო სასამართლო კონსტიტუციის 31-ე მუხლის პირველი პუნქტით გათვალისწინებულ უფლებას ჩვეულებრივ, მოიხსენიებს განსხვავებული ტერმინით - „სამართლიანი სასამართლოს უფლება“, მიუხედავად იმისა, რომ კონსტიტუციის 31-ე მუხლის ეს პუნქტი საუბრობს „საქმის დროული და სამართლიანი განხილვის უფლებაზე“. ტერმინი -„სამართლიანი სასამართლოს უფლება“ შინაარსობრივად ავიწროებს „სამართლიანი განხილვის უფლებას“, ვინაიდან, იგი მოიცავს/უნდა მოიცავდეს წინარე სასამართლო ეტაპებსაც, მათ შორის, გამოძიების პერიოდს. თუმცა, ეს ცალკე განხილვის თემაა.

[2] გამონაკლისი აქედანაც დაშვებულია. კერძოდ, გასაჩივრების უფლების არარსებობა მცირემნიშვნელოვან სისხლისსამართლებრივ საქმეებზე, ანდა მაშინ, როდესაც განაჩენი პირველი ინსტანციით გამოტანილია უმაღლესი სასამართლო ინსტანციის მიერ და კიდევ სხვა შემთხვევებში არ არღვევს მე-7 ოქმის მე-2 მუხლის მოთხოვნებს.

[3] ამის მაგალითია 2024 წელს განხილული საქმე (მხედველობაშია გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს პირველი სენატის 2024 წლის 9 აპრილის - 1 BvR 2017/21 -გადაწყვეტილება), რომელიც შეეხებოდა ბავშვის ბიოლოგიური მამისათვის, შესაბამისი საკანონმდებლო წინაპირობების გათვალისწინებით, შესაძლებლობის არარსებობას, გაესაჩივრებინა ბავშვის მამობის თაობაზე არსებული ჩანაწერის კანონიერება სასამართლოში. საკონსტიტუციო სასამართლომ ის კი არ მიუთითა, რომ დაირღვა გასაჩივრების უფლება, არამედ საკითხი შეაფასა მატერიალურ უფლებასთან მიმართებაში, კერძოდ გერმანიის კონსტიტუციის მე-6 მუხლი ძირითადი უფლების სახით ადგენს, რომ (1) ქორწინება და ოჯახი იმყოფება სახელმწიფოს განსაკუთრებული დაცვის ქვეშ. (2) ბავშვებზე ზრუნვა და მათი აღზრდა წარმოადგენს მშობელთა ბუნებრივ უფლებას და მათ უპირატეს ვალდებულებას. აღნიშნული ვალდებულებების განხორციელებას მეთვალყურეობს სახელმწიფო. სწორედ ამ კონტექსტში შეაფასა სასამართლომ თუ რამდენად ასრულებდა სახელმწიფო პოზიტიურ ვალდებულებებს. მან გასაჩივრების უფლების არარსებობა მოცემულ შემთხვევაში სახელმწიფოს მხრიდან პოზიტიური ვალდებულების შუსრულებლობად მიიჩნია და რეგულაცია არაკონსტიტუციურად ცნო.