საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლის – თეიმურაზ ტუღუშის განსხვავებული აზრი საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2025 წლის 14 ნოემბრის №2/7/1542 გადაწყვეტილებასთან დაკავშირებით

1. გამოვხატავ რა ჩემი კოლეგებისადმი – საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიის წევრებისადმი პატივისცემას, ამავე დროს, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 47-ე მუხლის შესაბამისად, გამოვთქვამ განსხვავებულ აზრს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2025 წლის 14 ნოემბრის №2/7/1542 გადაწყვეტილებასთან დაკავშირებით. ხსენებული გადაწყვეტილებით, საკონსტიტუციო სასამართლომ არ დააკმაყოფილა მოსარჩელე მხარის მოთხოვნა საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 247-ე მუხლის მე-2 ნაწილის საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-11 პუნქტთან მიმართებით არაკონსტიტუციურად ცნობის თაობაზე.

2. საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 247-ე მუხლის მე-2 ნაწილის თანახმად, დასახელებული კოდექსის 247-ე მუხლის პირველი ნაწილით გათვალისწინებული შეზღუდვა, რაც გულისხმობს სასამართლოში საქმის არსებით განხილვამდე, ბრალდებულის მიერ გამოკითხვის დროს მიწოდებული ინფორმაციის მისი ნების საწინააღმდეგოდ მტკიცებულებად გამოყენების დაუშვებლობას, არ ვრცელდება ოპერატიულ-სამძებრო ღონისძიების ან ფარული საგამოძიებო მოქმედების შედეგად მიღებულ ინფორმაციაზე. მოსარჩელე მხარე აღნიშნავდა, რომ ოპერატიული გამოკითხვის დროს, ისე, რომ გამოსაკითხ პირს არ განუმარტავენ უფლებებს და არ აწვდიან ინფორმაციას გასაუბრების ფარული აუდიო-ვიდეო გადაღების შესახებ, ბრალდებულისგან სხვადასხვა ხრიკის გამოყენებით, ხდება მაინკრიმინებელი ინფორმაციის მოპოვება. №1542 კონსტიტუციური სარჩელის ავტორი მიიჩნევდა, რომ ასეთ პირობებში მოპოვებული ინფორმაციის, ბრალდებულის ნების საწინააღმდეგოდ, მისი ბრალეულობის დამადასტურებელ მტკიცებულებად გამოყენების დაშვებით ხდებოდა თვითინკრიმინაციისგან დაცვის პრივილეგიის დარღვევა.

3. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიამ №2/7/1542 გადაწყვეტილებაში მიუთითა, რომ თვითინკრიმინაციისგან დაცვის პრივილეგია სახელმწიფოს უკრძალავს, იძულებითი მეთოდების/ღონისძიებების გამოყენებით, მოიპოვოს თვითმამხილებელი ინფორმაცია. თვითინკრიმინაციის იძულების აკრძალვის კონტექსტში უმნიშვნელოა, რამდენად იყო თვითმამხილებელი ინფორმაცია პირის წინასწარი თანხმობის, მისი გაცნობიერებული არჩევანის გარეშე მიწოდებული, ისევე, როგორც ნაკლები დატვირთვა უნდა მიენიჭოს იმ საკითხის გამორკვევას, საერთოდ, გაესაუბრებოდა თუ არა იგი საგამოძიებო ორგანოს წარმომადგენელს, გამოკითხვის მიმდინარეობის მოტივისა და გასაუბრების შესაძლო შედეგების თაობაზე, სრულყოფილი ინფორმირების შემთხვევაში. სასამართლომ განმარტა, რომ სადავო ნორმის ფარგლებში გამოსაკითხი პირი, რომელიც საგამოძიებო ორგანოს წარმომადგენელთან საუბრისას, გამოძიებასთან დაკავშირებულ კითხვებზე პასუხობს, არ მოქმედებს ფიზიკური ან ფსიქოლოგიური იძულების პირობებში. ის არც სამართლებრივადაა ვალდებული, გააკეთოს თვითმამხილებელი განცხადება, ამდენად, უსაფუძვლოა ეჭვის შეტანა იძულების შედეგად მისი ქმედების ნებაყოფლობითობაში. აღნიშნულის გათვალისწინებით, საკონსტიტუციო სასამართლომ დაასკვნა, რომ სადავო ნორმით არ ხდება თვითინკრიმინაციისგან დაცვის კონსტიტუციურ უფლებაში ჩარევა (იხ., №2/7/1542 გადაწყვეტილების სამოტივაციო ნაწილის 24-26 პუნქტები).

4. მიმაჩნია, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიის უმრავლესობამ, გაუმართლებლად ვიწროდ და არსებითად არასრულყოფილად განმარტა თვითინკრიმაცნიისგან დაცვის პრივილეგიით გარანტირებული უფლებრივი სფერო. ჩემმა კოლეგებმა საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-11 პუნქტით დაცული უფლების მოქმედების ფარგლები შეზღუდეს ფიზიკური, ფსიქოლოგიური ან სამართლებრივი იძულების ფორმალური კატეგორიებით, მაშინ, როდესაც, როგორც საქართველოს კონსტიტუციით გათვალისწინებული უფლებრივი სტანდარტი, ისე სხვა ქვეყნებსა და საერთაშორისო სამართალში საყოველთაოდ გაბატონებული პოზიცია მოითხოვს ნების ფორმირებისას, გამოსაკითხი პირის ინფორმირებული არჩევანის თავისუფლების პრაქტიკულ დაცვას, რათა პირმა ეფექტიანად ისარგებლოს დუმილის უფლებით. №2/7/1542 გადაწყვეტილებაში არასწორად შეფასდა გამოსაკითხი პირის თავისუფალი ნების ფორმირებისთვის კრიტიკულად მნიშვნელოვანი ელემენტის – სახელმწიფოს მიერ საპროცესო უფლებების შესახებ პირის წინასწარი ინფორმირების აუცილებლობა, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც საქმე ეხება თვითმამხილებელი ინფორმაციის მოპოვებას ფარულ და კონტროლირებად გარემოში, სადაც საგამოძიებო ორგანოების დომინანტური პოზიცია გარდაუვლად ახდენს გავლენას გამოსაკითხი პირის ქცევებსა და გადაწყვეტილებებზე. შესაბამისად, ვერ დავეთანხმები საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიის უმრავლესობის პოზიციას და მიმაჩნია, რომ საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა დაეკმაყოფილებინა №1542 კონსტიტუციური სარჩელი და არაკონსტიტუციურად ეცნო საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 247-ე მუხლის მე-2 ნაწილი საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-11 პუნქტთან მიმართებით.

5. საქართველოს კონსტიტუციის 31-ე მუხლის მე-11 პუნქტის თანახმად, „არავინ არის ვალდებული მისცეს თავისი ან იმ ახლობელთა საწინააღმდეგო ჩვენება, რომელთა წრე განისაზღვრება კანონით“. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს დადგენილი პრაქტიკის მიხედვით, აღნიშნული კონსტიტუციური დებულებით განმტკიცებულია, მათ შორის, თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგია. თვითინკრიმინაცია გულისხმობს პირის მიერ სისხლის სამართლის დანაშაულის ჩადენაში საკუთარი თავის მხილებას ან საკუთარი თავის სისხლისსამართლებრივი დევნისთვის/მსჯავრდებისთვის დაქვემდებარებას, განცხადებების, მტკიცებულებების თუ ნებისმიერი სხვა ქმედების მეშვეობით. აღნიშნული პრივილეგია სამართლიანი სასამართლო განხილვის უფლების არსებით და განუყოფელ ელემენტს წარმოადგენს და მჭიდროდ უკავშირდება არა მხოლოდ უდანაშაულობის პრეზუმფციასა და დაცვის უფლებას, არამედ მთელ რიგ ფუნდამენტურ კონსტიტუციურ პრინციპებს, რომელთა მიხედვითაც, დემოკრატიულ სახელმწიფოში, ადამიანის, როგორც ღირსების უფლებით დაცული სუბიექტის მიმართ, დაუშვებელია ისეთი მოპყრობა, რომელიც მას მხოლოდ ინსტრუმენტად და სახელმწიფო მიზნების მიღწევის საშუალებად გადააქცევდა (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2018 წლის 14 დეკემბრის №1/4/809 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ტიტიკო ჩორგოლიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-41-42).

6. თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგიის არსი დაკავშირებულია პირის ნების თავისუფლების პატივისცემასთან, სურვილის შემთხვევაში, შეინარჩუნოს დუმილის უფლება. შესაბამისად, კონსტიტუციური გარანტია მიზნად ისახავს იმის უზრუნველყოფას, რომ პირს რეალურად ჰქონდეს დამოუკიდებელი და შეუფერხებელი შესაძლებლობა, დუმილსა და ჩვენების მიცემას შორის, ყოველგვარი ზეწოლისა თუ ზეგავლენის გარეშე გააკეთოს თავისუფალი არჩევანი. ხსენებული პრივილეგია, ისევე, როგორც, ზოგადად, სხვა ძირითადი საპროცესო უფლებებითა და გარანტიებით ბრალდებულის აღჭურვა, მიზნად ისახავს არა დამნაშავისთვის პასუხისმგებლობის თავიდან არიდებისთვის ხელოვნური ბერკეტების შექმნას, არამედ მისი არასათანადო იძულებისგან დაცვას, მართლმსაჯულების პროცესში შეცდომების დაშვებისა და უდანაშაულო პირის მსჯავრდების თავიდან აცილებას (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2021 წლის 28 დეკემბრის №3/2/1478 გადაწყვეტილება საქმეზე „თეთრიწყაროს რაიონული სასამართლოს კონსტიტუციური წარდგინება საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-20 ნაწილის მე-2 წინადადების, 25-ე მუხლის მე-2 ნაწილის მე-3 წინადადების, 48-ე მუხლის პირველი და მე-2 ნაწილების, მე-5 ნაწილის პირველი წინადადებისა და მე-7 ნაწილის პირველი წინადადების კონსტიტუციურობის თაობაზე“, II-10-11).

7. დუმილის უფლებისა და თვითმამხილებელი ჩვენების მიცემას შორის დამოუკიდებელი არჩევანის უზრუნველყოფით, თვითინკრიმინაციისგან დაცვის პრივილეგია, inter alia, ემსახურება სისხლის სამართლის პროცესში ჭეშმარიტების დადგენის მიზანს. ეს განსაკუთრებით ეხება სისხლის სამართლის პროცესის შეჯიბრებით მოდელს, სადაც მხარეთა როლები მკაფიოდაა გამიჯნული და ბრალდების მტკიცების ვალდებულება მთლიანად სახელმწიფოს/ბრალდების მხარის ვალდებულებას წარმოადგენს. თვითინკრიმინაციისგან დაცვის გარანტიის გარეშე პირის გამოკითხვისას, ყოველთვის იარსებებს მისი ნების დათრგუნვის შესაძლებლობა, რაც, იმთავითვე, გააჩენს ცდუნებას, რომ გამოძიებამ, გარკვეული ზეგავლენით, მოიპოვოს მისთვის სასურველი, მათ შორის, მცდარი ინფორმაცია. შედეგად, პირი შეიძლება აღმოჩნდეს იძულებული, გამოძიებას მიაწოდოს სწორედ იმგვარი ინფორმაცია, რომელიც, მოსალოდნელი ზეწოლის თავიდან ასაცილებლად, მიაჩნია მისთვის ყველაზე ხელსაყრელად. დასახელებული რისკების არსებობა, საბოლოოდ, აზიანებს სისხლის სამართლის საქმეზე ობიექტური ჭეშმარიტების დადგენის სახელმწიფოსეულ ინტერესს. ყოველივე აღნიშნულიდან გამომდინარე, თვითინკრიმაციის დაცვის პრივილეგიის უმთავრესი მიზანი – შესაბამისი სახელმწიფო ორგანოებისათვის პირის მიერ ინფორმაციის მიწოდება მოხდეს გაცნობიერებული და თავისუფალი ნების პირობებში, მნიშვნელოვანია როგორც კერძო პირთა, აგრეთვე სახელმწიფოს ინტერესებიდან გამომდინარე.

8. ვერ დავეთანხმები ჩემი კოლეგების პოზიციას თვითინკრიმინაციის პრივილეგიით დაცული მოთხოვნების ფარგლებთან დაკავშირებით, თითქოსდა, აღნიშნული უფლებრივი სფერო სახელმწიფოს მხოლოდ აშკარა ფიზიკური, ფსიქოლოგიური ან სამართლებრივი იძულებითი მეთოდების/ღონისძიებების გამოყენებით, თვითმამხილებელი ინფორმაციის მოპოვებას უკრძალავდეს, ხოლო ის, თუ რამდენად იყო თვითმამხილებელი ინფორმაცია პირის წინასწარი თანხმობის, მისი გაცნობიერებული არჩევანის გარეშე მიწოდებული, უმნიშვნელოდ უნდა ჩაითვალოს. სახელმწიფოს მხრიდან პირის ნებაზე შესაძლო ზემოქმედების ფორმებისა და ხერხების სიმრავლის გათვალისწინებით, თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგია, ჩემი კოლეგების მიერ მითითებულ განმარტებაზე ფართო შინაარსის მატარებელია და არ ამოიწურება გამოკითხვისას, აშკარად იძულებითი მეთოდების გამოყენებით, პირისაგან მაინკრიმინირებელი ინფორმაციის მოპოვების დაუშვებლობით.

9. თვითინკრიმინაციის აკრძალვის კონსტიტუციური გარანტია ზღუდავს, სახელმწიფოს მხრიდან, პირის ნებაზე პირდაპირ თუ ირიბად მოქმედი სხვადასხვა ხერხის გამოყენებით, მისგან ისეთი ინფორმაციის მოპოვებას, რომელსაც გაცნობიერებული, თავისუფალი არჩევანის პირობებში, ეს პირი არ გასცემდა. შესაბამისად, თუ გაცნობიერებული და თავისუფალი ნებით პირი ირჩევს დუმილის უფლებას, მაინკრიმინირებელი ინფორმაციის მოპოვება მის ნებაზე რაიმე სახის ზემოქმედებით, ზეწოლით, მოტყუებით, დაპირებით თუ სხვა ისეთი ქმედებით, რომელიც ინდივიდს აიძულებს, თავად შეუწყოს ხელი საკუთარი თავის წინააღმდეგ ბრალდების დამტკიცებას, გამოიწვევს მისი არჩევანის თავისუფლებაში ჩარევას და თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგიის შეზღუდვას.

10. პირის თავისუფალი ნებისა და გაცნობიერებული არჩევანის ფარგლებში მოქმედება მრავალ სხვადასხვა ფაქტორსა თუ გარემოებაზე შეიძლება იყოს დამოკიდებული. შესაბამისად, განსხვავებულ სიტუაციებში, სახელმწიფოს მიმართ, თვითინკრიმინაციისგან დაცვის პრივილეგიისგან მომდინარე პირის ნების თავისუფლებისა და გაცნობიერებული არჩევანის უზრუნველსაყოფად წაყენებული მოთხოვნებიც განსხვავებული იქნება.

11. იმ გარანტიების სრულყოფილი განმტკიცებისთვის, რომლებითაც პირს თვითინკრიმინაციისგან დაცვის პრივილეგია აღჭურვავს, სახელმწიფოს განსაკუთრებული პასუხისმგებლობა უჩნდება მაშინ, როდესაც პირის გამოკითხვა მიმდინარეობს სახელმწიფოს წარმომადგენლის მიერ, საგამოძიებო ორგანოების მხრიდან დომინანტურ/კონტროლირებად გარემოში. გამოკითხვა შესაძლოა ჩატარდეს სხვადასხვა სივრცესა და გარემოში, თუმცა, როგორც წესი, იგი მიმდინარეობს პოლიციის შენობაში, წინასწარი დაკავების იზოლატორში ან საგამოძიებო ორგანოების მხრიდან სხვა კონტროლირებად გარემოში. ამავდროულად, ამგვარი გამოკითხვა, იმთავითვე, გულისხმობს მექანიზმს, რომლის დროსაც, მაინკირიმინირებელი ჩვენების მიცემაზე პირის დაყოლიებისთვის გამოიყენება, მრავალი ხერხი და მეთოდი, რაც სხვადასხვა ხარისხით, თუმცა ნებისმიერ შემთხვევაში, ახდენს გავლენას მაინკრიმინირებელი ჩვენების მიცემასა და დუმილის უფლებით სარგებლობას შორის, პირის არჩევანის თავისუფლებაზე. ასეთ პირობებში, მთლიანად სახელმწიფოს ეკისრება, როგორც პირის ნების თავისუფლებისა და გაცნობიერებული არჩევანის გაკეთების უზრუნველმყოფი სათანადო საკანონმდებლო გარანტიების შექმნის ვალდებულება, ისე იმის მტკიცების ტვირთი, რომ მაინკრიმინირებელი ჩვენების მიცემისას, პირის მიერ აღნიშნული გარანტიებით ეფექტიანი სარგებლობის შესაძლებლობა სათანადოდ იყო განმტკიცებული. მსგავს სიტუაციაში, სახელმწიფოს მხრიდან, მხოლოდ ასეთი მაღალი სტანდარტის დაცვა გააქარწყლებს იმის პრეზუმფციას, რომ პირის გამოკითხვისას და მის მიერ მაინკრიმინირებელი ინფორმაციის გაცემისას, არ ხორცილდებოდა პირის თავისუფალ ნებაზე კონსტიტუციით გარანტირებული თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგიის მზღუდავი მოქმედება.

12. დანაშაულთან ბრძოლა, კონკრეტულ სისხლისსამართლებრივ საქმეზე ფაქტობრივი ჭეშმარიტების დადგენა, დამნაშავის გამოვლენა და მართლმსაჯულების განხორციელება სახელმწიფოს უაღრესად მნიშვნელოვანი ინტერესებია (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2014 წლის 23 მაისის №3/2/574 გადაწყვეტილება საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე გიორგი უგულავა საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-26; საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2022 წლის 24 ივნისის №3/5/1341,1660 გადაწყვეტილება საქმეზე „თეთრიწყაროს რაიონული სასამართლოს კონსტიტუციური წარდგინებები საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-200 მუხლის მე-6 ნაწილის პირველი წინადადების კონსტიტუციურობის თაობაზე“, II-24).

13. მიუხედავად ამისა, აღნიშნული საჯარო ინტერესები ვერ ჩაითვლება აბსოლუტურ ღირებულებებად, რომელთა მიღწევაც ნებისმიერ სიტუაციაში და ნებისმიერი საშუალებით, ხერხით არის ნებადართული. ადამიანის უფლებების დარღვევა, ცხადია, ვერ გახდება მიზნის მიღწევის გამართლების იარაღი, რადგან სამართლებრივ სახელმწიფოში სწორედ უფლებებისა და თავისუფლებების პატივისცემა წარმოადგენს საზღვარს, რომელიც ზღუდავს სახელმწიფოს ძალაუფლების განხორციელებას, მათ შორის, სისხლის სამართლის პოლიტიკის სფეროში. სხვა სიტყვებით, სახელმწიფომ არ უნდა გამოიყენოს ისეთი მეთოდები, რომლებიც საფრთხის ქვეშ დააყენებს ინდივიდის ღირსებას, თუნდაც უმაღლესი საზოგადოებრივი ინტერესის დაცვის მიზნით. საზოგადოებისა და სახელმწიფოს განვითარების ხარისხი ფასდება არა მხოლოდ იმით, თუ რამდენად წარმატებით ებრძვის იგი დანაშაულს, არამედ იმითაც, თუ რა სტანდარტებითა და კანონიერი ღონისძიებებით მოიპოვებს და იყენებს მასთან დაკავშირებულ ინფორმაციას. მეტწილად, სწორედ ის მეთოდები, რომლებითაც სახელმწიფო სისხლის სამართლის მართლმსაჯულების პროცესში ხელმძღვანელობს, ასახავს მის ნამდვილ დამოკიდებულებას ადამიანის ღირსებისა და თავისუფლებისადმი.

14. საჯარო დაწესებულების, საქართველოს პროკურატურის წარმომადგენელმა საქმის განხილვის არსებით სხდომაზე აღნიშნა, რომ ოპერატიული გამოკითხვისა და ამ გამოკითხვის ფარულად ჩაწერის მექანიზმი არ არღვევს თვითინკრიმინაციის აკრძალვის პრივილეგიას და იგი უნდა ჩაითვალოს საგამოძიებო ორგანოს მიერ განხორციელებულ ერთგვარ „ხრიკად“, რომელიც გამოიყენება განსაკუთრებული სირთულის მქონე საქმეებში, როდესაც მტკიცებულებების მოპოვების სხვა გზა არ არსებობს, ხოლო პირი უარს ამბობს გამოძიებასთან თანამშრომლობაზე და, ამავდროულად, არსებობს მოლოდინი იმისა, რომ იგი ფლობს და ოპერატიული წესით პირადი გასაუბრების შემთხვევაში, გამოძიებას მიაწვდის დანაშაულის შესახებ ისეთ ინფორმაციას, რომელსაც ღიად, სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესით გამოკითხვისას, არ გასცემდა.

15. განსაკუთრებული სირთულის მქონე საქმეებში ერთგვარი „ხრიკების“ გამოყენების თვითინკრიმინაციის აკრძალვის პრივილეგიის მოთხოვნებთან თავსებადობის შესახებ აღნიშნული მცდარი პოზიცია, სამწუხაროდ, №2/7/1542 გადაწყვეტილებით უმრავლესობამ გაიზიარა და მიუთითა, რომ თვითინკრიმინაციისგან იძულების აკრძალვის კონტექსტში უმნიშვნელოა, ნაკლები დატვირთვა უნდა მიენიჭოს იმ საკითხის გამორკვევას, საერთოდ, გაესაუბრებოდა თუ არა იგი საგამოძიებო ორგანოს წარმომადგენელს, გამოკითხვის პროცესის მიმდინარეობის მოტივისა და გასაუბრების შესაძლო შედეგების თაობაზე, გაფრთხილებისა და სრულყოფილი ინფორმირების შემთხვევაში, რადგან აღნიშნული გარანტია პირს არ იცავს „შეცდომებისგან“. მიმაჩნია, რომ დასკვნა, თითქოს თვითინკრიმინაციისგან დაცვის პრივილეგია პირს საკუთარი „შეცდომისგან“ არ იცავს, არსებითად მცდარია, რადგან კონსტიტუციით გარანტირებული საპროცესო უფლებებით ვერსარგებლობა არც ინდივიდის „შეცდომად“ შეიძლება ჩაითვალოს და, მით უფრო, არც საგამოძიებო უწყებების მხრიდან დასაშვებ „ხრიკად“.

16. კონსტიტუციური უფლებები უშუალოდ ზღუდავს როგორც კანონშემოქმედს, ისე სამართალგამომყენებელს. სახელმწიფომ, მისი ყველა წარმომადგენლის, მათ შორის, საგამოძიებო ორგანოების მეშვეობით, უნდა შექმნას ისეთი გარემო, რომელშიც პირი შეძლებს, ეფექტიანად ისარგებლოს კონსტიტუციური უფლებებითა და გარანტიებით. როდესაც საგამოძიებო ორგანო პირს არ უზრუნველყოფს კონსტიტუციით მოაზრებული საპროცესო გარანტიით, საკუთარი საპროცესო უფლებების შესახებ იყოს წინასწარ ინფორმირებული და მიიღოს გათვითცნობიერებული გადაწყვეტილება მაინკრიმინირებელი ინფორმაციის გაცემაზე, მსგავსი მოქმედება ვერ იქნება მიჩნეული დასაშვებ „ხრიკად“.

17. როგორც უკვე აღინიშნა, თვითინკრიმინაციისგან დაცვის პრივილეგიის მოთხოვნაა, რომ პირმა გადაწყვეტილება – ისარგებლოს დუმილის უფლებით თუ მისცეს საკუთარი თავის წინააღმდეგ მიმართული ჩვენება – მიიღოს თავისუფლად, გარეშე ზეწოლის, ფსიქოლოგიური დაშინების ან ინფორმაციული ასიმეტრიის გავლენების გარეშე. პრივილეგია მიზნად ისახავს იმის გარანტირებას, რომ არჩევანს ადამიანი აკეთებდეს სრულიად შეგნებულად, რეალური ავტონომიით და არა ისეთ პირობებში, სადაც მისი ნება ფორმალურად თავისუფალი, მაგრამ შინაარსობრივად – შეზღუდული იქნება. სახელმწიფო, რომელიც განზრახ ქმნის გარემოს, რომელშიც პირი სათანადოდ ვერ აცნობიერებს საკუთარ უფლებებს და, შესაბამისად, ეფექტიანად ვერ სარგებლობს თვითინკრიმირების დაცვის პრივილეგიით, თავად არღვევს იმ პრინციპს, რომლის დაცვასაც კონსტიტუცია მას ავალდებულებს. კონსტიტუციით გათვალისწინებული სახელმწიფოს უპირობო ვალდებულებისთვის თავის არიდება ვერ იქნება განხილული ლეგიტიმურ საგამოძიებო „ხრიკად“. მსგავსი „ხრიკების“ გამოყენებით განხორციელებული მართლმსაჯულება კი, ვერ ჩაითვლება კონსტიტუციური პრინციპების შესაბამისად აღსრულებულ მართლმსაჯულებად.

18. განსახილველ საქმეზე სადავო ნორმისა და რელევანტური კანონმდებლობის ანალიზის, ისევე, როგორც მხარეებისა და საქმის არსებითი განხილვის სხდომაზე მოწვეული საჯარო დაწესებულებების წარმომადგენლების განმარტების მოსმენის შედეგად, ცხადი იყო, რომ სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 113-ე მუხლით გათვალისწინებული გამოკითხვა და „ოპერატიული გამოკითხვა“ სისხლის სამართლის პროცესის მიზნებისთვის, ერთმანეთისგან, არსებითად, არ განსხვავდება, რადგან ორივე მიმდინარეობს იდენტურ გარემოებებში, როგორც წესი, პოლიციის შენობაში, წინასწარი დაკავების იზოლატორში ან საგამოძიებო ორგანოების მიერ სხვა კონტროლირებად სივრცეში. ორივე მექანიზმი ემსახურება ერთსა და იმავე მიზანს, სახელმწიფოს მიერ მაინკრიმინირებელი ინფორმაციის მოპოვებას, რომელსაც შემდგომში გამოიყენებენ სისხლისსამართლებრივ პროცესში პირის წინააღმდეგ. ამავდროულად, ორივე შემთხვევა გულისხმობს ისეთ სიტუაციას, როდესაც პირი აცნობირებს, რომ ესაუბრება სახელმწიფოს წარმომადგენელს. ანუ ეს არა არის ის მოცემულობა, როდესაც ინფორმაციის მოპოვება ხდება პირისაგან ფარულად, ე.წ. კონფიდენტის, ფარული აგენტის მეშვეობით, რა დროსაც, ბუნებრივია, თვითინკრიმინაციის პრივილეგიით დაცულ უფლებრივ სფეროსთან მიმართებით, სახელმწიფოს ვალდებულებები არსებითად განსხვავებული იქნებოდა.

19. ამდენად, გამოკითხვის აღნიშნული ორივე ფორმა, ფუნქციურად, ერთმანეთის ალტერნატივას წარმოადგენს, ორივე შემთხვევაში პირმა იცის, რომ ესაუბრება სახელმწიფოს წარმომადგენელს, აგრეთვე იდენტურია გამოკითხვის კონტროლირებადი გარემო და მიზნები, განსხვავება მათ შორის მხოლოდ ფორმალურია – „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონი, განსხვავებით სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 113-ე მუხლით გათვალისწინებული გამოკითხვისგან, არ ითვალისწინებს გამოკითხვაზე პასუხისმგებელი პირის ვალდებულებას, გამოკითხვის დაწყებამდე, აცნობოს პირს გამოკითხვის ნებაყოფლობითი ხასიათის, აგრეთვე, საპროცესო უფლებების შესახებ. იმის გათვალისწინებით, რომ ორივე გამოკითხვა მიმდინარეობს იდენტურ გარემოებებში და ემსახურება ერთსა და იმავე სახელმწიფო ინტერსს – მაინკრიმინირებელი ინფორმაციის მოპოვებით, დანაშაულთან ბრძოლის ზოგად მიზანს, მათ შორის, არსებითი განსხვავების დადგენა შესაძლებელი იყო თავად ოპერატიული გამოკითხვის მექანიზმის პრაქტიკული გამოყენების გაანალიზებით. შესაბამისად, საკონსტიტუციო სასამართლოს ამ კუთხით უნდა შეეფასებინა, როდის და რა კონკრეტული მიზნებისთვის იყენებს სახელმწიფო აღნიშნულ მექანიზმს.

20. საქმეზე მოწვეულმა საჯარო დაწესებულებების წარმომადგენლებმა განაცხადეს, რომ ოპერატიული გამოკითხვის და მისი ფარული დოკუმენტირების მექანიზმი გამოიყენება იმ შემთხვევაში, როდესაც საგამოძიებო ორგანოს მიაჩნია, რომ პირი, თუკი იქნება გაფრთხილებული მისი საპროცესო უფლებების შესახებ (რომ აქვს დუმილისა და ადვოკატის ყოლის უფლებები, ასევე ის, რომ მის მიერ მიწოდებული ინფორმაცია მის წინააღმდეგ შეიძლება იქნეს გამოყენებული და ა.შ.), იგი არ ითანამშრომლებს გამოძიებასთან, თუმცა არსებობს მოლოდინი, რომ პირი ფლობს და ოპერატიული წესით პირადი გასაუბრების შემთხვევაში, გამოძიებას მიაწვდის დანაშაულის შესახებ ისეთ ინფორმაციას, რომელსაც სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესით გამოკითხვისას, არ გასცემდა. ასეთ პირობებში, გამომძიებელმა პირი შესაძლოა, გამოკითხოს არა სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 113-ე მუხლში გათვალისწინებული გამოკითხვის მექანიზმის, არამედ „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონის საფუძველზე, მისთვის საკუთარი საპროცესო უფლებების შესახებ ინფორმაციის მიწოდების გარეშე და მოხდეს ამ გამოკითხვის ფარული აუდიო/ვიდეო ჩაწერა და დოკუმენტირება, ხოლო შემდგომში, სადავო ნორმის საფუძველზე, მისი მტკიცებულებად გამოყენება.

21. მაშასადამე, აღნიშნული მექანიზმით პირის გამოკითხვა, დასაწყისშივე, პირობადებულია საფუძვლიანი ვარაუდით, რომ გამოსაკითხი პირი, კონკრეტული „ხრიკების“ გამოყენების გარეშე, გაცნობიერებული არჩევანის პირობებში, არ გამოთქვამდა თანხმობას მაინკრიმინირებელი ჩვენების მიცემაზე. შესაბამისად, განხილული წესით პირის ოპერატიული გამოკითხვა, არათუ გაცნობიერებული არჩევანის უზრუნველყოფის, არამედ, პირიქით, იქითკენაა მიმართული, რომ სწორედ ასეთი არჩევანის დაძლევის/დათრგუნვის პირობებში მოხდეს მისი დაყოლიება გამოძიებასთან პირდაპირ თუ ირიბ თანამშრომლობაზე.

22. ამ მიზნით, საგამოძიებო ორგანოები განზრახ ქმნიან ისეთ გარემოს, რომელშიც საკუთარი საპროცესო უფლებების არცოდნის გამო, შედარებით მარტივდება პირის „დაყოლიება“ თანამშრომლობაზე. აღნიშნული განპირობებულია ვარაუდით, რომ პირი მხოლოდ ასეთ შემთხვევაში მიაწვდის გამოძიებას ისეთ ინფორმაციას, რომელსაც სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესით გამოკითხვისას არ გასცემდა. ამ გარემოებითაა ნაკარნახევი ისიც, რომ გამოკითხვის დაწყებამდე, პირს არ განემარტება საპროცესო უფლებები, რაც სავალდებულოა საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 113-ე მუხლით წარმართული გამოკითხვის შემთხვევაში. ამდენად, იქმნება არა მხოლოდ იმის რისკი და მაღალი ალბათობა, რომ საგამოძიებო ორგანოები ბოროტად ისარგებლებენ ორი არსებითად იდენტური, თუმცა გამოსაკითხი პირისთვის უფლებრივად უთანასწორო ალტერნატივიდან შედარებით გამარტივებული მექანიზმით, არამედ ცხადია, რომ სწორედ განხილული განსხვავება – საპროცესო უფლებების შესახებ გამოსაკითხი პირის გაფრთხილების ვალდებულების არარსებობა ედება საფუძვლად ოპერატიული გამოკითხვის ჩატარებას. შესაბამისად, საგამოძიებო ორგანოები საპროცესო უფლებების შესახებ გაფრთხილებას აღიქვამენ არა როგორც პირის კონსტიტუციური პრივილეგიით მოაზრებულ სახელმწიფოს ვალდებულებას, არამედ როგორც ბარიერს, რომლის გვერდის ავლის გარეშე, გამოსაკითხი პირისგან სხვაგვარად ვერ მიიღებდნენ ინფორმაციას.

23. მიუხედავად ამისა, მოპასუხე მხარე საქმის განხილვის არსებით სხდომაზე ამტკიცებდა, რომ ოპერატიული გამოკითხვა ნებაყოფლობითია და გამოსაკითხ პირს წინასწარ ეცნობება ამის თაობაზე. აღნიშნულთან დაკავშირებით, მხედველობაშია მისაღები, რომ „ოპერატიულ-სამძებრო საქმიანობის შესახებ“ საქართველოს კანონი არ ითვალისწინებს გამოკითხვაზე პასუხისმგებელი პირის ვალდებულებას, გამოკითხვის დაწყებამდე აცნობოს გამოსაკითხ პირს გამოკითხვის ნებაყოფლობითი ხასიათის შესახებ. შესაბამისად, გაუგებარია, კონკრეტულად რა შინაარსის გაფრთხილებას გულისხმობდა მოპასუხე მხარის წარმომადგენელი. გამოკითხვის ნებაყოფლობითობაზე მხოლოდ ფორმალური გაფრთხილების შემთხვევაშიც კი, ცხადია, ასეთი ზოგადი მითითება, თვითინკრიმინაციისგან დაცვის პრივილეგიის მიზნებისთვის, ვერ იქნება მიჩნეული პირის ნების თავისუფლების უზრუნველსაყოფად, სახელმწიფოს მიერ განხორციელებულ საკმარის ღონისძიებად, რადგან, როგორც კანონით, ისე საგამოძიებო ორგანოების წარმომადგენელთა განმარტებებით, ოპერატიული გამოკითხვის პროცესში პირს ცალსახად არ აფრთხილებენ მისი საპროცესო უფლებების შესახებ. ასეთ დროს, სწორედ ადვოკატის ყოლის, დუმილის უფლებისა და საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 113-ე მუხლით გათვალისწინებული სხვა პროცედურული უფლებების შესახებ მკაფიო განმარტებების ოფიციალურად წინასწარ გაჟღერება უჩენს პირს უსაფრთხოების განცდას, აძლევს მას შესაძლებლობას, გადალახოს გამოკითხვის ატმოსფეროსთვის დამახასიათებელი თავისთავადი ზეწოლის შეგრძნება და ჩვენების მიცემის შესახებ გადაწყვეტილება მიიღოს თავისუფალი არჩევანის ფარგლებში, ხოლო მსგავსი განმარტებების არარსებობა პირიქით, უარყოფითად აისახება და საეჭვოს ხდის საგამოძიებო ორგანოების მიერ კონტროლირებად სივრცეში ბრალდებულის ან მოწმის მიერ მიცემული ჩვენების ნებაყოფლობითობას, ართულებს ამ ჩვენების თავისუფალი არჩევანის პირობებში მიღებულ პროდუქტად აღქმადობას.

24. შესაბამისად, ვერ გავიზიარებ მოპასუხე მხარის მტკიცებას, თითქოს პირი გაფრთხილებულია გამოკითხვის ნებაყოფლობითობის შესახებ, რამდენადაც თავად კანონმდებლობიდან არ იკვეთება, რა შინაარსის გაფრთხილება ჰქონდა მხედველობაში მოპასუხე მხარის წარმომადგენელს, რას გულისხმობდა იგი გამოკითხვის „ნებაყოფლობითობაზე“ მიწოდებულ ინფორმაციაში, რა მოცულობითა და ფორმით შეიძლება მოხდეს ასეთი გაფრთხილება. რაც მთავარია, როგორც კანონმდებლობიდან, ისე საგამოძიებო ორგანოების წარმომადგენლების განმარტებებიდან ცხადად დასტურდება, რომ ოპერატიული გამოკითხვის დაწყებამდე, არ ხდება გამოსაკითხი პირის გაფრთხილება საპროცესო უფლებების შესახებ, რადგან ოპერატიული გამოკითხვის პროცესში პირის გაფრთხილება წინააღმდეგობაში მოვიდოდა თავად მექანიზმის სპეციალურ მიზანთან – მოხდეს პირისგან ისეთი ინფორმაციის მიღება, რომელსაც იგი არ გასცემდა გათვითცნობიერებული ნების პირობებში.

25. მოპასუხე მხარის წარმომადგენელი, საქმის განხილვის არსებით სხდომაზე, ასევე განმარტავდა, რომ თვითინკრიმინაციისგან დაცვის უფლების სათანადო განმტკიცებას და გადამეტებული შეზღუდვისგან დაცვას უზრუნველყოფს შესაბამისი საკანონმდებლო გარანტიები, მათ შორის, სასამართლო კონტროლის მექანიზმი, რომელიც გამორიცხავს დასახელებული პროცედურის განხორციელებისას იმ ზღვრის გადაკვეთას, რომლის მიღმაც შესაძლოა, მოხდეს პირის თვითინკრიმინაციისგან დაცვის უფლების დარღვევა.

26. აღნიშნულთან დაკავშირებით, მიმაჩნია, რომ თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგიის სათანადო განმტკიცებისთვის, პირველ რიგში, მნიშვნელოვანია სწორედ ამ უფლების თანმდევი უფლებრივი კომპონენტების დაცვა, გამოსაკითხი პირის აღჭურვა შესაბამისი საპროცესო გარანტიებით და მხოლოდ ამის შემდგომ, იმ საკანონმდებლო თუ სასამართლო კონტროლის მექანიზმების არსებობა, რომლებიც, მოპასუხის პოზიციით, გამორიცხავს უფლებამოსილი პირის მხრიდან, გამოკითხვის პროცესში, უფლებამოსილების გადამეტებას და თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის უფლების დარღვევას.

27. გარდა ამისა, განსახილველ სამართლებრივ ურთიერთობასთან დაკავშირებით, ჩემს კოლეგებს, დამატებით, ყურადღება სასამართლო კონტროლის მექანიზმის ეფექტიანობაზე უნდა გაემახვილებინათ. ზოგადად, სასამართლო კონტროლის მექანიზმის არსებობა, უდავოდ, მნიშვნელოვანია იმის უზრუნველსაყოფად, რომ ბრალდების მხარის მიერ მტკიცებულებათა მოპოვება მოხდეს კანონიერების სრული დაცვით და საბოლოოდ, პირი არ იქნეს დამნაშავედ ცნობილი უკანონოდ მოპოვებული მტკიცებულებების საფუძველზე. თუმცა განსახილველ შემთხვევაში, აშკარაა, რომ ოპერატიული გამოკითხვის ჩატარების შემდგომი სასამართლოს კონტროლი, იმთავითვე, არაეფექტიანი იქნება, როდესაც ოპერატიული გამოკითხვა კანონის საფუძველზეა ჩატარებული, ხოლო მის შედეგად მიღებულ მაინკრიმინირებელ ინფორმაციას სადავო ნორმა დასაშვებ მტკიცებულებად მიიჩნევს. სხვა სიტყვებით, მართალია, სასამართლო გასცემს თავდაპირველ თანხმობას, რომ ოპერატიული გამოკითხვა და ამ გამოკითხვის ფარულად ჩაწერა განხორციელდეს, თუმცა ღონისძიებისთვის კანონმდებლობით გათვალისწინებული არ არის საპროცესო უფლებების შესახებ გაფთხილების აუცილებლობა, შესაბამისად, მიუხედავად იმისა, რომ ოპერატიული გამოკითხვის კანონიერების პრობლემა შესაძლოა არ არსებობდეს, იმთავითვე ცხადია, რომ პირის ნება, თვითინკრიმინაციისგან იძულების აკრძალვის კონტექსტში, თავისუფლად ვერ იქნება მიჩნეული. შესაბამისად, ვერ დავეთანხმები მოპასუხის მხარის პოზიციას, რომ სასამართლოს შემდგომი კანონიერების კონტროლი, განსახილველ შემთხვევაში, უზრუნველყოფს თვითინკრიმინაციისგან დაცვის უფლების სათანადო განმტკიცებას და გადამეტებული შეზღუდვისგან დაცვას.

28. №2/7/1542 გადაწყვეტილებით დადგენილი სტანდარტი სრულიად უგულებელყოფს ზემოაღნიშნული გარემოებების მნიშვნელობას. მიმაჩნია, რომ როდესაც, პირის გამოკითხვა მიმდინარეობს საგამოძიებო ორგანოების დომინანტურ და კონტროლირებად გარემოში, ნების თავისუფლება მხოლოდ მაშინ შეიძლება ჩაითვალოს რეალურად დაცულად, თუ პირი ფლობს სრულ, ზუსტ და წინასწარ მიღებულ ინფორმაციას საკუთარი საპროცესო უფლებების შესახებ. საკონსტიტუციო სასამართლოს უმრავლესობამ სახელმწიფოს არ დააკისრა კონსტიტუციით მოაზრებული ვალდებულება, უზრუნველყოს გამოკითხვის პროცესის დაწყებამდე, საპროცესო უფლებების შესახებ პირის სათანადო გაფრთხილება, რაც აუცილებელი წინაპირობაა იმისთვის, რათა გამოსაკითხი პირის გადაწყვეტილება, დუმილის უფლების გამოყენებასა თუ თვითმამხილებელი ინფორმაციის მიწოდებას შორის, იყოს გათვითცნობიერებული და არა – ილუზორულად თავისუფალი არჩევანის შედეგი. ამგვარი ინფორმირების გარეშე კონტროლირებად გარემოში მიმდინარე კომუნიკაცია არსებითად ვერ განიხილება ნებაყოფლობით ქცევად, რადგან გამოსაკითხ პირს თავიდანვე არ მიაწოდეს ის კრიტიკული ცოდნა, რომელიც შეიძლება განსაზღვრავდეს მის პოზიციას. შედეგად, ასეთი სტანდარტი, პრაქტიკულად, აუქმებს კონსტიტუციურად დაცული თვითინკრიმინაციის პრივილეგიის შინაარსს და ქმნის ილუზიას თავისუფალი ნების არსებობისა იქ, სადაც იგი a priori ვერ იქნება ფორმირებული.

29. ყოველივე აღნიშნულის გათვალისწინებით, მიმაჩნია, რომ №2/7/1542 გადაწყვეტილებით შეფასებული გამოკითხვის მექანიზმი არ შეიცავს სათანადო გარანტიებს პირის თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის უფლების განსამტკიცებლად, რაც, ცალკეულ შემთხვევებში, მნიშვნელოვნად ამცირებს, ჩვენების მიცემის თაობაზე გადაწყვეტილების მიღების მომენტში, პირის რეზისტენტულობას თავისუფალი ნების დათრგუნვისკენ ბუნებრივად მიდრეკილი დასაკითხი გარემოს მიმართ, დაუცველს ტოვებს დასაკითხ პირს საგამოძიებო ორგანოების მიერ გამოყენებული „ხრიკების“ წინაშე და, საბოლოოდ, იმდენად აბრკოლებს, მისი მხრიდან, თავისუფალი და გაცნობიერებული არჩევანის ფარგლებში მოქმედებას, რომ ფორმალობად აქცევს კონსტიტუციით განმტკიცებულ თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგიაში მოაზრებულ გარანტიებს. ასეთ პირობებში, საკანონმდებლო მოწესრიგება უშვებს, ხოლო საგამოძიებო ორგანოების პრაქტიკა ადასტურებს ისეთი შემთხვევების დადგომის რეალურ შესაძლებლობას, რომლის დროსაც, პირის ნების საწინააღმდეგოდ, მტკიცებულებად შესაძლოა იქნეს გამოყენებული მაინკრიმინირებელი ჩვენება, რომელიც მოპოვებული იქნება თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის კონსტიტუციური უფლების მომეტებული შეზღუდვის ხარჯზე, ამ უფლების თანმხლები და მისთვის რეალური მნიშვნელობის მიმნიჭებელი ყველა იმ გარანტიის უგულებელყოფის/უკიდურესად შეზღუდვის პირობებში, რომელიც კონსტიტუციით პირს აქვს მინიჭებული.

30. არსებული საკანონმდებლო გარანტიები, მათ შორის, ფარული საგამოძიებო მოქმედებებისა და მტკიცებულებების კანონიერების შემდგომი სასამართლო კონტროლი ვერ გამოდგება არსებული ხარვეზების გამოსასწორებლად და დასახელებული კონსტიტუციური უფლების სათანადო დონეზე განსამტკიცებლად. როდესაც კანონმდებლობა იმგვარადაა მოწესრიგებული, რომ იწვევს კონსტიტუციური უფლების მნიშვნელოვან დამცრობას და გაუფასურებას, არასწორი იქნება მისი გაკეთილშობილების სრულად მინდობა მართლმსაჯულებისა თუ სამართალგამომყენებელი ორგანოებისათვის. ასეთ დროს, კანონის კონსტიტუციურ სტანდარტებთან შესაბამისობაში მოყვანაზე პასუხისმგებლობა, უპირატესად, კანონმდებელს უნდა დაეკისროს და არსებული ხარვეზების აღმოფხვრაზეც, უპირველეს ყოვლისა, მან უნდა იზრუნოს.

31. წინამდებარე განსხვავებულ აზრში მსურს, ყურადღება ასევე გავამახვილო №2/7/1542 გადაწყვეტილების იმ ნაწილზე, სადაც უმრავლესობა ჩამოთვლის საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ რამდენიმე გადაწყვეტილ საქმეს და ქმნის შთაბეჭდილებას, თითქოს №1542 კონსტიტუციურ სარჩელზე მიღებული პოზიცია თანხვედრაში იყოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ მანამდე დადგენილ სტანდარტებთან (იხ., №2/7/1542 გადაწყვეტილების სამოტივაციო ნაწილის 21-22 პუნქტები). ჩემი შეფასებით, ასეთი წარმოდგენა არ ასახავს რეალურ სამართლებრივ სურათს.

32. მიუხედავად იმისა, რომ ჩემი კოლეგების მიერ ციტირებულ საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ წარსულში მიღებულ გადაწყვეტილებებში/განჩინებაში, ზოგადად განიმარტა თვითინკრიმინაციისგან დაცვის პრივილეგიით დაცული სფერო, მხედველობაშია მისაღები, რომ მითითებული საქმეებში შესაფასებელი იყო სრულიად განსხვავებული სასარჩელო მოთხოვნები და კონტექსტი. კერძოდ, მოსარჩელეები სადავოდ ხდიდნენ ფიზიკური, ფსიქოლოგიური ან/და სამართლებრივი იძულების არსებობის გამო, თვითმამხილებელი ინფორმაციის მოთხოვნის აკრძალვის უფლების შეზღუდვას. მაგალითად, საქმეზე „საქართველოს მოქალაქე ტიტიკო ჩორგოლიანი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, საკონსტიტუციო სასამართლომ შეაფასა საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის იმ ნორმის კონსტიტუციურობა, რომლის თანახმადაც, დაცვის მხარის შუამდგომლობით ჩატარებული ჩხრეკა/ამოღების შედეგად მოპოვებული ობიექტის პირველადი გამოკლევის უფლება ჰქონდა ბრალდების მხარეს. ხოლო №3/2/1478 გადაწყვეტილებაში შეფასდა, რამდენად გულისხმობს ბრალდებულის მიერ ჩვენების მიცემამდე ფიცის დადების სავალდებულო პროცედურა და ცრუ ჩვენების მიცემისთვის სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის დაკისრების თაობაზე გაფრთხილება, ბრალდებულის მიერ ჩვენების მიცემის პირდაპირ ან ირიბ იძულებას. №1/7/1522 განჩინებაში კი მითითებულია, რომ თვითინკრიმინაციის პრივილეგიის დარღვევის საფრთხე არ დგას მაშინ, როდესაც პირის მაინკრიმინებელი ინფორმაციის შემცველი ობიექტის მიღება შესაძლებელია, პირის ნებაზე ზემოქმედების გარეშე, თუნდაც აღნიშნული ობიექტის მოპოვება ხდებოდეს სავალდებულო წესით.

33. ამ დრომდე საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკაში და, შესაბამისად, ჩემი კოლეგების მიერ ციტირებულ საქმეებშიც არ ყოფილა შესაფასებლი ის მთავარი საკითხი, რომელიც წარმოადგენდა №1542 კონსტიტუციური სარჩელით იდენტიფიცირებული დავის საგნის ბირთვს - ავალდებულებს თუ არა თვითინკრიმინაციის პრივილეგიით დაცული უფლებრივი სფერო სახელმწიფოს, მის მიერ კონტროლირებად გარემოში გამოკითხვის დაწყებამდე, უზრუნველყოს პირის ადეკვატური გაფრთხილება და უფლებების შესახებ ცოდნა, რათა პირის ნებელობა იყოს რეალურად თავისუფალი. ამავდროულად, №2/7/1542 გადაწყვეტილებაში მითითებულ არც ერთ საქმეზე არ მომხდარა თვითინკრიმინაციის პრივილეგიის ამომწურავად განმარტება/განსაზღვრა. მიუხედავად ამისა, ჩემმა კოლეგებმა აღნიშნულ პრაქტიკაზე ისე მიუთითეს, თითქოს იქ დადგენილი სტანდარტები ერთმნიშვნელოვნად გამორიცხავდეს საგამოძიებო ორგანოების მიერ კონტროლირებად გარემოში სახელმწიფოს გაფრთხილების ვალდებულებას, ხოლო განსახილველი პრივილეგიით დაცულ სფეროს, იმთავითვე, ავიწროებდეს მხოლოდ იძულებითი ქმედებების აკრძალვის მოთხოვნით.

34. დამატებით, მსურს ყურადღების გამახვილება, საკონსტიტუციო სასამართლოს მხრიდან, გერმანიის საკონსტიტუციო სასამართლოს 2022 წლის 25 იანვრის გადაწყვეტილების ციტირების ფაქტზეც (იხ., №2/7/1542 გადაწყვეტილების სამოტივაციო ნაწილის 23-ე პუნქტი). მიმაჩნია, რომ აღნიშნულ გადაწყვეტილებაში მოცემული სტანდარტები არ არის რელევანტური №1542 კონსტიტუციური სარჩელის ფარგლებში გადასაწყვეტ საკითხთან მიმართებით და, შესაბამისად, გაუგებარია ჩემი კოლეგების მიერ მასზე მითითების მიზნობრიობა. გერმანიის საკონსტიტუციო სასამართლოს ციტირებული საქმე შეეხებოდა კომპანიის დირექტორს, რომელსაც, მიმდინარე გამოძიების ფარგლებში, პოლიცია ავალდებულებდა, მიეწოდებინა ინფორმაცია ტვირთის ტრანსპორტირების წესების დაცვაზე, საწარმოში პასუხისმგებელი პირის შესახებ, თუმცა საწარმოს დირექტორმა უარი განაცხადა ინფორმაციის მიწოდებაზე და მიუთითა თვითინკრიმინაციისგან დაცვის პრივილეგიაზე. გერმანიის ფედერალურმა საკონსტიტუციო სასამართლომ ციტირებულ საქმეზე დაადგინა, რომ გამოძიების მიმდინარეობისას, ინფორმაციის გაცემის დავალდებულება და აღნიშნული ვალდებულების შეუსრულებლობისთვის ადმინისტრაციული სახდელის, ჯარიმის დაკისრება არღვევდა გერმანიის ფედერალური რესპუბლიკის „ძირითადი კანონით“ მოაზრებულ თვითინკრიმინაციის აკრძალვის უფლებას. დასახელებული გადაწყვეტილებით დადგენილი სტანდარტია, რომ არავინ შეიძლება იყოს იძულებული, მათ შორის, სამართლებრივად, საკუთარი განცხადებით ან სხვა ქმედებით, თავი დაიდანაშაულოს. პირს უნდა ჰქონდეს სრული თავისუფლება, თავად გადაწყვიტოს, რამდენად და როგორ ითანამშრომლებს მიმდინარე გამოძიებასთან. კონსტიტუციის უმაღლეს ღირებულებასთან – ადამიანის ღირსებასთან შეუთავსებელია ისეთი იძულება, რომლის დროსაც პირი ვალდებულია, მიმდინარე გამოძიებას მიაწოდოს ინფორმაცია და ამით თავად შეიქმნას საფუძველი სისხლისსამართლებრივი გასამართლებისა თუ შესაბამისი სანქციების დაკისრებისთვის (იხ., BVerfG, 25.01.2022 - 2 BvR 2462/18).

35. გაუგებარია, რატომ მიუთითა საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ აღნიშნულ საქმეზე მიღებულ გადაწყვეტილებაზე, რადგან, როგორც ირკვევა, ციტირებულ გადაწყვეტილებაში დაფიქსირებული მსჯელობა №1542 კონსტიტუციური სარჩელის ფარგლებში გადასაწყვეტ საკითხს მხოლოდ აბსტრაქტულად უკავშირდება. კერძოდ, გადაწყვეტილებაში გვხდება თვითინკრიმინაციისგან დაცვის პრივილეგიის დანიშნულებასა და უფლებით დაცული სფეროს შესახებ ზოგადი განმარტებები, რაზეც საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს ზემოთ მითითებული ანალოგიური პრაქტიკა ისედაც არსებობდა. რაც შეეხება თვითინკრიმინაციის პრივილეგიით დაცულ სფეროს, არა მხოლოდ ფიზიკურ და ფსიქოლოგიურ, არამედ სამართლებრივ იძულებაზე გავრცელებას, აუცილებელია აღინიშნოს, რომ მითითებული სტანდარტი №1542 კონსტიტუციური სარჩელის გადასაწყვეტად, რელევანტური არ ყოფილა. მოცემულ საქმეში სადავოდ არ გამხდარა სამართლებრივი იძულების არსებობის ფაქტი. დავის საგნის არსს, როგორც უკვე მრავალჯერ აღინიშნა, წარმოადგენდა, უნდა უზრუნველყოს თუ არა სახელმწიფომ საპროცესო უფლებების შესახებ წინასწარი გაფრთხილება და ინფორმირება, რათა კონტროლირებად გარემოში პირის მიერ განმარტების მიცემა, კონსტიტუციის მიზნებისთვის, ჩაითვალოს ნებაყოფლობით და გათვითცნობიერებულად მიღებულ გადაწყვეტილებად.

36. გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკაზე №2/7/1542 გადაწყვეტილებაში მოცემული მინიშნება შეიძლება, მკითხველს მცდარ შთაბეჭდილება შეუქმნას, თითქოს აღნიშნული საკონსტიტუციო მართლმსაჯულების განმახორციელებელი ავტორიტეტული ორგანოს პრეცედენტული პრაქტიკა ეხებოდეს და ანალოგიურად წყვეტდეს №1542 კონსტიტუციური სარჩელით იდენტიფიცირებულ საკვანძო პრობლემას. რეალურად, გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ განხილულ საქმეში არსებითი იყო სამართლებრივი იძულების გავლენა თვითინკრიმინაციის პრივილეგიაზე – კერძოდ, ის, რომ დაუშვებელია სახელმწიფომ ადმინისტრაციული სანქციის მუქარით აიძულოს პირი, გამოძიებას მიაწოდოს ისეთი ინფორმაცია, რომელიც შესაძლოა, საფუძვლად დაედოს მისივე სანქცირებას. შესაბამისად, გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს მიერ ჩამოყალიბებული სტანდარტი, მიუხედავად იმისა, რომ ზოგადი თეორიული მსჯელობისთვის საინტერესოა, არა მხოლოდ ვერ წყვეტს №1542 კონსტიტუციური სარჩელით ინიციირებულ დავას, არამედ იდენტიფიცირებული შესაფასებელი საკითხის არსს, საერთოდ, გვერდს უვლის – იგი არ ეხება კონტროლირებად გარემოში ნებელობის თავისუფლებისთვის ინფორმირებულობის მნიშვნელობას.

37. გარდა ამისა, თუ გერმანიის საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის კვლევის შედეგად, ჩემი კოლეგები მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ №1542 კონსტიტუციური სარჩელით სადავოდ გამხდარ საკითხზე გადაწყვეტილების დამატებით დასასაბუთებლად უფრო რელევანტური პრაქტიკა არ არსებობდა, ეს მხოლოდ ერთ რამეზე შეიძლება, მიუთითებდეს, კითხვას – ვალდებულია თუ არა სახელმწიფო, პირს მიაწოდოს მისი საპროცესო უფლებების შესახებ ინფორმაცია, როდესაც იგი საგამოძიებო ორგანოს კონტროლის ქვეშ იმყოფება, თანამედროვე განვითარებულ სამართლებრივ სივრცეში აღარავინ აყენებს ეჭვქვეშ, იმდენად მყარად დადგენილი და ესენციალური მნიშვნელობისაა აღნიშნული საპროცესო უფლების, გაფრთხილების აუცილებლობა. ასეთ პირობებში, გერმანიის ფედერალური საკონსტიტუციო სასამართლოს პრაქტიკის ციტირება უკეთეს შემთხვევაში არაფრისმომცემია, ხოლო, უარეს შემთხვევაში, ქმნის რისკს, წარმოჩინდეს ისე, თითქოს გერმანიის საკონსტიტუციო იურისპრუდენცია უჭერდეს მხარს თვითინკრიმინაციის პრივილეგიის შესახებ იმ ვიწრო ინტერპრეტაციას, რომელსაც №2/7/1542 გადაწყვეტილებაში უმრავლესობა გვთავაზობს. ამასთან, უცხოური იურისდიქციების სასამართლო პრაქტიკაზე მითითება, როგორც გადაწყვეტილებების დასაბუთების ერთ-ერთი დამატებითი მეთოდი, ზოგადად, მოითხოვს განსაკუთრებულ სიფრთხილესა და პასუხისმგებლობას, რათა არ მოხდეს საქართველოს კონსტიტუციის ავტონომიური მნიშვნელობის უსაფუძვლო დამცრობა და, მეორე მხრივ, თავიდან იქნეს აცილებული უცხოური სასამართლოებისთვის ისეთი სამართლებრივი პოზიციის მიკუთვნება, რომელიც მას რეალურად არ გამოუთქვამს.

38. აღნიშნული უცხოური გადაწყვეტილების ციტირება, რომლის რელევანტურობაც, იმთავითვე, ეჭვქვეშ დგას, განსაკუთრებით უცნაურია იმ პირობებში, როდესაც ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს, ამერიკის შეერთებული შტატების უზენაესი სასამართლოსა და სხვა ავტორიტეტული იურისდიქციების მდიდარ პრაქტიკაში მოიძებნება მრავალრიცხოვანი და მკაფიოდ ჩამოყალიბებული სტანდარტები, რომლებიც უშუალოდ უკავშირდება აღნიშნულ საქმეში გადასაწყვეტ საკითხებს – სახელმწიფოს მიერ საპროცესო უფლებების შესახებ პირის ინფორმირების ვალდებულებას, ასევე სხვადასხვა მეთოდის გამოყენებით პირთა აღიარებითი ჩვენებების მოპოვებასა და თვითინკრიმინაციის პრივილეგიით დაცულ უფლებრივ სფეროს შორის ურთიერთიმართებას.

39. ამ მხრივ, განსაკუთრებით თვალსაჩინოა ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართალი, რომლის თანახმადაც, იმისთვის, რათა თვითინკრიმინაციისგან დაცვის პრივილეგიით ბრალდებულმა/ეჭვმიტანილმა შეძლოს პრაქტიკული სარგებლობა, აუცილებელია, რომ მან იცოდეს აღნიშნული საპროცესო უფლების არსებობის შესახებ. სხვა სიტყვებით, დუმილის უფლებაზე უარის თქმად მიიჩნევა მხოლოდ ისეთი შემთხვევა, როდესაც პირი არის ინფორმირებული და გათვითცნობიერებული (იხ., ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს დიდი პალატის 2016 წლის 13 სექტემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე „იბრაჰიმი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“, §§ 270-273). გარდა ამისა, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკით დადგენილია, რომ თვითინკრიმინაციისაგან დაცვის პრივილეგია ბრალდებულს იცავს არა მხოლოდ პოლიციის იძულებისაგან, აღიაროს დანაშაული, ამ უფლების არსი არ შემოიფარგლება მხოლოდ იმ შემთხვევებით, როდესაც ბრალდებულზე ხორციელდება უშუალო ზეწოლა ან როდესაც ბრალდებულის ნებაზე რაიმე პირდაპირი გზით ხდება გავლენის მოხდენა. არამედ, ეს უფლება მოქმედებს იმ პრინციპით, რომ პოლიციის მიერ დაკითხვისას, პირს საკუთარი ნების საფუძველზე უნდა შეეძლოს, არჩევანის გაკეთება ჩვენების მიცემასა და დუმილის უფლების გამოყენებას შორის. არჩევანის ასეთი თავისუფლება ფაქტობრივად არ არსებობს იმ შემთხვევაში, როდესაც პირის მიმართ, რომელმაც აირჩია გაჩუმება დაკითხვის დროს, ხელისუფლება ცდილობს აღიარებითი ჩვენების ან სხვა მაინკრიმინირებელი ხასიათის ინფორმაციის მოპოვებას, რომელთა მიღებაც დაკითხვის დროს ვერ მოხერხდა და შემდგომში ასეთი გზით მოპოვებული ინფორმაცია გამოიყენება მტკიცებულებად სასამართლო პროცესზე ამავე პირის საწინააღმდეგოდ (იხ., ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს 2002 წლის 5 ნოემბრის გადაწყვეტილება საქმეზე „ალენი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ“, §50).

40. განსახილველ საქმეში გადასაწყვეტ საკითხებთან დაკავშირებით, აგრეთვე საყოველთაოდ ცნობილი პრეცედენტია აშშ-ის ფედერალური უზენაესი სასამართლოს მიერ 1966 წელს მიღებული გადაწყვეტილება საქმეზე „მირანდა არიზონას წინააღმდეგ“, რომლითაც დადგინდა, რომ ნებისმიერი ჩვენება რომელსაც დაკითხვის დროს, ადვოკატის თანდასწრების გარეშე, პოლიციის მიერ კონტროლირებად გარემოში, ბრალდებული გააკეთებს, სისხლის სამართლის პროცესზე მტკიცებულებად დასაშვები შეიძლება იყოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ სახელმწიფოს წარმომადგენელმა, დაკითხვამდე ბრალდებულს განუმარტა დუმილისა და დაკითხვამდე ადვოკატთან გასაუბრების უფლებები, ასევე ის, რომ პირი, რასაც იტყვის, შესაძლოა, მის წინააღმდეგ იქნეს გამოყენებული. აღნიშნული გაფრთხილება არის აბსოლუტური წინაპირობა, რომელიც ადამიანს ეხმარება, გადალახოს დაკითხვის ატმოსფეროსთვის დამახასიათებელი თავისთავადი ზეწოლის შეგრძნება. სწორედ აღნიშნულ გადაწყვეტილებაში გაამახვილა აშშ-ის ფედერალურმა უზენაესმა სასამართლომ იმ გარემოებაზე ყურადღება, რომ დაკითხვის დროს არსებული ატმოსფერო, იმთავითვე, სპეციალურად არის დამაშინებელი, რათა პირს გაუჩნდეს დამორჩილების სურვილი, შესაბამისად, სახელმწიფოს თვითინკრიმინაციის პრივილეგიის კონსტიტუციური პრინციპი ავალდებულებს, მიიღოს ადეკვატური პრევენციული ღონისძიებები, კერძოდ, დაკითხვის საწყის ეტაპზე გააცნოს პირს საპროცესო უფლებები, რომლის გარეშეც მიცემული ჩვენება ვერ იქნება აღქმული, როგორც თავისუფალი ნების შედეგი.

41. განხილულ საერთაშორისო პრაქტიკაზე დაყრდნობით, სრულიად აშკარა ხდება, რომ თანამედროვე სამართლებრივ სივრცეში, ფაქტობრივად, კონსენსუსი არსებობს იმის თაობაზე, რომ საგამოძიებო ორგანოების მიერ კონტროლირებად გარემოში გამოკითხვის დროს, თვითინკრიმინაციისგან დაცვის პრივილეგიის კონტექსტში, კითხვის ნიშნის ქვეშ არ შეიძლება დადგეს სახელმწიფოს მიერ საპროცესო უფლებების შესახებ პირის წინასწარი გაფრთხილების ვალდებულება. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოსა და აშშ-ის ფედერალური უზენაესი სასამართლოს მიერ დადგენილი სტანდარტების თანახმად, ერთმნიშვნელოვანია, რომ საგამოძიებო ორგანოების დომინანტურ გარემოში სახელმწიფოს ევალება, უზრუნველყოს პირის ინფორმირებული და გაცნობიერებული ნება, ხოლო თვითმამხილებელი ინფორმაციის გაფრთხილების გარეშე მიღება და მისი მტკიცებულებად გამოყენება თვითინკრიმინაციის პრივილეგიის არსთან შეუთავსებლად მიიჩნევა.

42. ყოველივე ზემოხსენებულის გათვალისწინებით, ვერ გავიზიარებ საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიის უმრავლესობის პოზიციას. მიმაჩნია, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა დაეკმაყოფილებინა №1542 კონსტიტუციური სარჩელი და არაკონსტიტუციურად უნდა ეცნო საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის 247-ე მუხლის მე-2 ნაწილი საქართველოს კონსტიტუციის მე-31 მუხლის მე-11 პუნქტთან მიმართებით.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრი

თეიმურაზ ტუღუში