საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მოსამართლის – თეიმურაზ ტუღუშის განსხვავებული აზრი საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2025 წლის 19 სექტემბრის №2/3/1395 გადაწყვეტილების სარეზოლუციო ნაწილის მე-2 პუნქტის იმ ნაწილთან მიმართებით, რომელიც შეეხება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1336-ე მუხლის კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით

1. გამოვხატავ რა ჩემი კოლეგებისადმი – საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიის წევრებისადმი პატივისცემას, ამავე დროს, „საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 47-ე მუხლის შესაბამისად, გამოვთქვამ განსხვავებულ აზრს საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2025 წლის 19 სექტემბრის №2/3/1395 გადაწყვეტილების სარეზოლუციო ნაწილის მე-2 პუნქტის იმ ნაწილთან მიმართებით, რომელიც შეეხება საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1336-ე მუხლის კონსტიტუციურობას საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით.

2. №1395 კონსტიტუციური სარჩელით, მოსარჩელე მხარე სადავოდ ხდიდა, მათ შორის, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1336-ე მუხლის კონსტიტუციურობას. სადავო ნორმა ამომწურავად განსაზღვრავს, კანონით მემკვიდრეობისას, სამკვიდროს მიმღებ სუბიექტთა წრეს, ადგენს მათ რიგითობას და კანონით მემკვიდრეთა სიიდან გამორიცხავს გარდაცვლილი პირის გერს, ხოლო საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1343-ე მუხლის პირველი ნაწილის თანახმად, თუ არც კანონით მემკვიდრეები და არც ანდერძით მემკვიდრეები არ არიან, არც ერთმა მემკვიდრემ არ მიიღო სამკვიდრო ან ყველა მემკვიდრეს ჩამოერთვა მემკვიდრეობის უფლება, უმკვიდრო ქონება გადადის სახელმწიფოს საკუთრებაში. მოსარჩელე მხარე მიიჩნევდა, რომ, მემკვიდრეთა არყოფნის შემთხვევაში, გარდაცვლილი პირის გერის, რომელიც მამკვიდრებელთან ერთად ეწეოდა ოჯახურ თანაცხოვრებას და არჩენდა მას, კანონით მემკვიდრეთა რიგიდან ამორიცხვა და სამკვიდროს სახელმწიფოს საკუთრებაში გადასვლა, ეწინააღმდეგებოდა საქართველოს კონსტიტუციით გარანტირებულ მემკვიდრეობის უფლებას.

3. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიამ №2/3/1395 გადაწყვეტილებაში მიუთითა, რომ გარდაცვლილი პირის გერი ვერ აკმაყოფილებდა, კანონით მემკვიდრეთა წრის განსაზღვრისას, კანონმდებლის მიერ შერჩეულ საერთაშორისოდ აღიარებულ, განჭვრეტად, პრაქტიკულ და გონივრულ, კერძოდ, მემკვიდრესთან სისხლისმიერი ნათესაობისა და მამკვიდრებლის მიერ სიცოცხლეშივე გამოვლენილი ნების საფუძველზე, სამართლებრივად დადასტურებადი ურთიერთობის ქონის კრიტერიუმებს. საკონსტიტუციო სასამართლომ აგრეთვე არ გაიზიარა მოსარჩელის მტკიცება კანონმდებლის მიერ, კანონით მემკვიდრეთა რიგის განსაზღვრისას, თანაცხოვრების კრიტერიუმის გათვალისწინების რელევანტურობაზე და მიუთითა, რომ ამგვარი კრიტერიუმის მხედველობაში მიღება, დაარღვევდა სამართლებრივი განჭვრეტადობისა და სტაბილურობის პრინციპებს. შესაბამისად, სასამართლომ დაასკვნა, რომ საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტით დაცული მემკვიდრეობის უფლება არ მოიცავს გერის უფლებას, წარმოადგენდეს გარდაცვლილი პირის რომელიმე რიგის კანონისმიერ მემკვიდრეს (იხ., №2/3/1395 გადაწყვეტილების სამოტივაციო ნაწილის 18-26 პუნქტები).

4. მიმაჩნია, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიამ არასრულყოფილად განმარტა კონსტიტუციით აღიარებული გარანტია მემკვიდრეობის უფლებაზე, რომლის არსებითი მოთხოვნაა, რომ ანდერძისმიერად უმკვიდრო ქონება გადავიდეს იმ პირ(ებ)თან, ვისაც, მამკვიდრებელთან კავშირიდან გამოდინარე, აქვს მასზე უპირატესი მოთხოვნის უფლება და სამკვიდროზე წვდომის პრიორიტეტული ინტერესი. ამავდროულად, მივიჩნევ, რომ გერს, რომელიც ცხოვრობდა მამკვიდრებელთან და არჩენდა მას, აქვს სახელმწიფოსთან შედარებით უმკვიდრო ქონებაზე უპირატესი მოთხოვნის უფლება, მიუხედავად ამისა, სადავო ნორმა გამორიცხავს მას კანონით მემკვიდრეთა რიგებიდან. შესაბამისად, ვერ დავეთანხმები საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიის უმრავლესობის პოზიციას და მიმაჩნია, რომ სასამართლოს უნდა დაეკმაყოფილებინა №1395 კონსტიტუციური სარჩელი და საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით, არაკონსტიტუციურად ეცნო საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1336-ე მუხლის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც მამკვიდრებელთან ერთად მცხოვრებ და მასზე მზრუნველ გერს, გამორიცხავს კანონით მემკვიდრეთა რიგებიდან.

5. საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის თანახმად, მემკვიდრეობის უფლება აღიარებული და უზრუნველყოფილია. დასახელებული კონსტიტუციური დებულება ერთდროულად არის მემკვიდრეობის ინსტიტუტისა და ადამიანის ძირითადი უფლების გარანტია, ამასთან, მიმართულია კანონმდებლისადმი და ავალდებულებს მას, შექმნას ნორმათა ისეთი სისტემა, რომელიც თავსებადი იქნება კონსტიტუციის მოთხოვნებთან და ეჭვქვეშ არ დააყენებს მემკვიდრეობის ინსტიტუტის არსებობას. კონსტიტუციის მე-19 მუხლის მე-2 პუნქტი კი ადგენს, რომ „საჯარო ინტერესებისათვის დასაშვებია ამ უფლების შეზღუდვა კანონით განსაზღვრულ შემთხვევებში და დადგენილი წესით“. მითითებული პუნქტი კანონმდებელს აძლევს მემკვიდრეობის უფლების შეზღუდვის უფლებამოსილებას კერძო და საჯარო ინტერესებს შორის კონფლიქტის ცალკეულ შემთხვევებში იმ პირობით, რომ კანონმდებლის ნება კონსტიტუციური მოთხოვნების ადეკვატური იქნება.

6. საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს განმარტებით, კონსტიტუციით აღიარებული საკუთრებისა და მემკვიდრეობის უფლებრივი გარანტიები ავსებს ერთმანეთს, მათ შორის არსებობს კომპლემენტარული ურთიერთმიმართება და ისინი ერთიანობაში ქმნიან კონსტიტუციით გათვალისწინებული კერძო საკუთრებითი წესრიგის, საზოგადოებრივი წყობილების ძირითადი ელემენტის საფუძველს (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-74).

7. საკონსტიტუციო სასამართლოს დადგენილი პრაქტიკის თანახმად, მემკვიდრეობის უფლების ფუნქციას წარმოადგენს იმის უზრუნველყოფა, რომ მესაკუთრის გარდაცვალებასთან ერთად, არ მოხდეს კერძო საკუთრების, როგორც საკუთარი ცხოვრების დამოუკიდებლად წარმართვის საფუძვლის, დაკარგვა, არამედ ის შენარჩუნდეს სამართალმემკვიდრეობის გზით. გარანტია მემკვიდრეობის უფლებაზე ახალისებს პირთა კერძო ინიციატივებსა და მისწრაფებებს, წარმოადგენს თავისუფალი ეკონომიკური საქმიანობის, პირის უნარებისა და შესაძლებლობების სრულყოფილი რეალიზაციის შედეგად სიმდიდრის დაგროვების, საკუთარ და სხვათა კეთილდღეობის უზრუნველყოფის ერთ-ერთ მთავარ სტიმულს. მემკვიდრეობის უფლების გარეშე, საკუთრების უფლების არსი დაიყვანება მფლობელობამდე, რომელიც ადამიანის სიცოცხლის ვადით შემოიფარგლება და რომელსაც აქვს ფაქტობრივი დასასრული და არა – სამართლებრივი. იმ შემთხვევაში, თუ არ იარსებებდა მემკვიდრეობის უფლებაზე გარანტია, პირის გარდაცვალებასთან ერთად, კერძო საკუთრება ავტომატურად გადავიდოდა სახელმწიფოს ხელში, რაც, საბოლოო ჯამში, გამოიწვევდა საკუთრების ინსტიტუტისა და, შესაბამისად, ინდივიდთა აღწერილი უნარის, ავტონომიურად წარმართონ საკუთარი ცხოვრება, უზრუნველყონ პირადი და სხვათა კეთილდღეობა, დასუსტებას (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-75).

8. მემკვიდრეობის უფლებაზე კონსტიტუციით აღიარებული გარანტია, უპირველეს ყოვლისა, იცავს მამკვიდრებლის თავისუფლებას, შეადგინოს ანდერძი, რაც, თავის მხრივ, მესაკუთრის მიერ ქონების განკარგვის თავისუფლების ერთ-ერთი ფორმაა და სწორედ მასში ვლინდება ყველაზე ცხადად ადამიანის კერძო ავტონომიის პრაქტიკული ბუნება. თუმცა ის ფაქტი, რომ საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველ პუნქტში მითითებულია, ზოგადად, მემკვიდრეობის უფლებაზე და არა მხოლოდ ანდერძისმიერი მემკვიდრეობის თავისუფლებაზე, გულისხმობს, რომ განსახილველი კონსტიტუციური დებულებით აღიარებული გარანტია სცდება მამკვიდრებლის თავისუფლებას, ანდერძით განსაზღვროს სამკვიდროს სამართლებრივი ბედი და, დასახელებულ უფლებასთან ერთად, აგრეთვე, იცავს მემკვიდრის უფლებას – ანდერძით ან მის გარეშე, მემკვიდრეობის გზით, გახდეს შესაბამისი ქონების მესაკუთრე. სხვაგვარი განმარტების შემთხვევაში, ფუნდამენტური უფლებით დაცული გარანტიის მოქმედების სფერო, მამკვიდრებლის გარდაცვალებისთანავე შეწყდებოდა და, შესაბამისად, დიდწილად, დაკარგავდა კერძო ინიციატივების მასტიმულირებელ ფუნქციას. ამდენად, საკონსტიტუციო სასამართლოს დადგენილი პრაქტიკის თანახმად, განსახილველი უფლების სუბიექტები არიან, არა მხოლოდ მამკვიდრებლები, არამედ, აგრეთვე, მემკვიდრეები (იხ., საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2012 წლის 26 ივნისის №3/1/512 გადაწყვეტილება საქმეზე „დანიის მოქალაქე ჰეიკე ქრონქვისტი საქართველოს პარლამენტის წინააღმდეგ“, II-76).

9. ანდერძის შედგენის თავისუფლება გულისხმობს მესაკუთრის ნების თავისუფლების პატივისცემას, მამკვიდრებელს აძლევს რა შესაძლებლობას, სიცოცხლეშივე, სურვილის შემთხვევაში, დიფერენცირებულად მოეპყროს პოტენციურ მემკვიდრეებს და ამით, დამოუკიდებლად განსაზღვროს სამკვიდროს სამართლებრივი ბედი. თუმცა თანამედროვე სამყაროში, რიგი სუბიექტური თუ ობიექტური გარემოებების გამო, მაღალია ხდომილება, რომ სტატისტიკურმა მამკვიდრებელმა გარდაცვალებამდე ვერ მოახერხოს სამართლებრივად ვალიდური ანდერძის დატოვება და მემკვიდრეების თავად დასახელება. გარდა ამისა, არცთუ იშვიათად, ანდერძით მემკვიდრეები უარს ამბობენ სამკვიდროს მიღებაზე ან/და მათ ერთმევათ მემკვიდრეობის უფლება, შესაბამისად, იმთავითვე, არსებობს ანდერძისმიერად უმკვიდრო, bona vacantia სამკვიდროს ადმინისტრირების, სამართლებრივი ბედის განსაზღვრისა და მასზე უფლებრივი სტატუსის კანონისმიერი რეგულირების საჭიროება, რათა საფრთხე არ შეექმნას სამოქალაქო ბრუნვის სიცოცხლისუნარიანობას. ვინაიდან ნივთზე სამართლებრივი სტატუსის განუსაზღვრელობა აფერხებს ეკონომიკურ ურთიერთობებს და ქმნის კონფლიქტურ სიტუაციებს, სამოქალაქო ბრუნვის სტაბილურობის მისაღწევად, სხვა ფაქტორებთან ერთად, მნიშვნელოვანია, ეკონომიკურ აგენტებს შორის ურთიერთობების ძირითად ობიექტზე, ქონებაზე უფლებრივი სტატუსი მკაფიოდ იყოს განსაზღვრული, რათა სუბიექტებმა თავი არ შეიკავონ ეკონომიკური აქტივობებისგან. ამდენად, სამოქალაქო ბრუნვის სტაბილურობის უზრუნველსაყოფად, სახელმწიფო ვალდებულია, დეტალურად მოაწესრიგოს სამართლებრივი ურთიერთობები, მიიღოს სათანადო ზომები ანდერძისმიერად უმკვიდრო ქონების ადმინისტრირებისა და მასზე უფლებრივი სტატუსის განსასაზღვრად, ამ პროცესში კი უნდა გაითვალისწინოს მემკვიდრეობის უფლებაზე გარანტიით მამკვიდრებელთა და მემკვიდრეთა დაცული ინტერესები.

10. ამავდროულად, იმის გათვალისწინებით, რომ განსხვავებით ანდერძისმიერი მემკვიდრეობისგან, კანონისმიერი მემკვიდრეობის დროს, იმავე ხარისხით არ იკვეთება მამკვიდრებლის ავტონომიური ნება, მისი ქონების შემდგომ სამართლებრივ ბედთან დაკავშირებით, საკანონმდებლო ორგანოს, ამ მხრივ, საკითხთა დეტალური მოწესრიგების მიხედულების შედარებით ფართო ფარგლები აქვს. მიუხედავად ამისა, კანონმდებლის მოქმედების თავისუფლება, ცხადია, შეუზღუდავი არ არის და მემკვიდრეობის უფლებაზე გარანტია, იმთავითვე, მოიაზრებს აღნიშნული რეგულირების პროცესში, კანონისმიერ მემკვიდრეთა წრისა და მათი რიგითობის განსაზღვრისას, დისკრეციის მატერიალურ საზღვრებს, რათა არ დაირღვეს ფუნდამენტური უფლების ძირითადი არსი და, ზოგადად, კონსტიტუციური წესრიგი.

11. სამკვიდროზე, რომელზეც არ არსებობს მამკვიდრებლის ვალიდური ავტონომიური ნება, საკუთრების უფლების მოპოვებისა და ამით შესაბამისი ფინანსური სარგებლის მიღების კერძო ინტერესი, ყველა დაინტერესებულ პირს, პოტენციურ მემკვიდრეს, მათ შორის, სახელმწიფოს აქვს prima facie თანაბრად. ამ მხრივ, კონსტიტუცია არ განსაზღვრავს ფინანსურ ინტერესთა თავისთავადი უპირატესობის შესახებ რაიმე ტიპის იერარქიას და, შესაბამისად, სახელმწიფოს არ ანიჭებს განსაკუთრებულ სუვერენულ უფლებამოსილებას, მამკვიდრებლის გარდაცვალების შემდეგ, დაეუფლოს ქონებას. საკუთრების მოპოვებაზე კერძო პირთა და სახელმწიფოს ფინანსურ ინტერესებს შორის, სწორედ ამგვარი prima facie თანაბრობა განასხვავებს თანამედროვე სამართლებრივ და დემოკრატიულ პრინციპებზე დაფუძნებულ სახელმწიფოს, ავტორიტარული და ცენტრალიზებული მმართველობის ფორმისგან, რომლის მძიმე გამოცდილებაც, საბჭოთა ტოტალიტარული წარსულის გათვალისწინებით, აქვს საქართველოს.

12. თანამედროვე მმართველობით სისტემაში ანდერძისმიერად უმკვიდრო ქონებაზე საკუთრების მოპოვების ფინანსური ინტერესების მომწესრიგებელი რეგულირების ბუნება კერძოსამართლებრივი შინაარსისაა, ხოლო სახელმწიფოს ჩართულობა – ორბუნებოვანია. იგი, ერთი მხრივ, როგორც საჯარო ხელისუფლების განმახორციელებელი სუვერენი, ვალდებულია, განსაზღვროს სამართლებრივი რეჟიმი, მათ შორის, კანონით მემკვიდრეთა რიგი, ხოლო, მეორე მხრივ, განსახილველ სამართლებრივ ურთიერთობაში მონაწილეობს, როგორც ერთ-ერთი დაინტერესებული მემკვიდრე და იძენს სამკვიდროზე საკუთრებას. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში, სახელმწიფოს კერძოსამართლებრივი ინტერესი, სხვა დაინტერესებულ სუბიექტებთან მიმართებით, a priori პრივილეგირებულად არ შეიძლება იქნეს განხილული, არამედ სახელმწიფოც მოქმედებს, როგორც ქონებაზე საკუთრების მოპოვებით დაინტერესებული ერთ-ერთი მემკვიდრე, კერძო პირი და არა - საჯარო უფლებამოსილების განმახორციელებელი სუბიექტი. აღნიშნული შეფასება, ცხადია, არ გამორიცხავს, რომ, ცალკეულ შემთხვევაში, სამემკვიდრეო ურთიერთობაში სახელმწიფოს მონაწილეობა, შეიძლება განპირობებული იყოს არა მხოლოდ ფინანსური, არამედ საჯარო ინტერესებითაც. მაგალითად, ასეთია ზემოთ განხილული შემთხვევა, როდესაც არსებობს სახელმწიფოს ვალდებულება, კანონმდებლობით განსაზღვროს მემკვიდრეობითი ურთიერთობები, აგრეთვე, როდესაც სამკვიდროზე საკუთრების უფლების მოპოვებით დაინტერესებული პირები არ არიან სახეზე ან/და ისინი უარს აცხადებენ სამკვიდროს მიღებაზე. ასეთ შემთხვევაში, ჩნდება სამოქალაქო ბრუნვაში უპატრონოდ დარჩენილ ქონებათა გამორიცხვის, აგრეთვე, სამკვიდროს კრედიტორების კომპენსაციის საჯარო ინტერესი და სახელმწიფოს, როგორც საგანგებო, ultima ratio მემკვიდრის საჭიროება და მისივე ვალდებულება, იმოქმედოს სამოქალაქო ბრუნვის სტაბილურობის უზრუნველსაყოფად.

13. აღნიშნულის გათვალისწინებით, თანამედროვე კონსტიტუციურ წესრიგში კერძო ინტერესების შესახებ, თავისთავადი იერარქიის არარსებობის პირობებში, სამკვიდროზე საკუთრების უფლების მოპოვების სახელმწიფოს ფინანსური ინტერესი, ზოგიერთ დაინტერსებულ პირთან მიმართებით, იქნება უპირატესი, ხოლო სხვებთან –მეორეხარისხოვანი, რაც ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში, უნდა შეფასდეს კონკრეტულ შესადარებელ პირთა ჯგუფებთან მიმართებით. ცხადია, რომ უმკვიდრო ქონებაზე საკუთრების მიღების საკითხების რეგულირებისას, კანონმდებლის მიერ ფინანსური ინტერესების შედარებითი უპირატესობის საკითხი ვერ გადაწყდება საერთო უნივერსალური ფორმულის გამოყენებით, რადგან სამკვიდროზე პოტენციურ მემკვიდრეთა, შესადარებელ პირთა მოთხოვნების ურთიერთმიმართება მრავალგანზომილებიანია, ხოლო თავისთავადი იერარქია ისეთ ბუნებით უფლებაზე, როგორიცაა კერძო საკუთრება და მისი განკარგვისა და მიღების ერთ-ერთი ძირითადი ფორმა, მემკვიდრეობის უფლება თანამედროვე კონსტიტუციური წესრიგისთვის უცხოა.

14. უპატრონოდ დარჩენილ სამკვიდროზე საკუთრების უფლების მიღების მიმართ შეპირისპირებულ კერძო ინტერესთა პირობებში, ერთი მხრის ინტერესისთვის უპირატესობის მინიჭება გარდაუვლად იწვევს მეორეს ინტერესის შეზღუდვას და, პირიქით. ასეთ შემთხვევაში, როდესაც ერთსა და იმავე ქონებაზე არსებობს ორი ან მეტი სუბიექტის კერძო ინტერესი, საჯარო ხელისუფლების განმახორციელებელის წინაშე, იმთავითვე, დგას კერძოსამართლებრივი წესრიგის დადგენისა და შეპირისპირებულ ინტერესთა დაბალანსების საჭიროება, რათა გამოირიცხოს საყოველთაო არასტაბილური, კონფლიქტური მდგომარეობა (bellum omnium contra omnes). შესაბამისად, ასეთ შემთხვევაში, კანონმდებლის მიმართ არსებობს კონსტიტუციური ვალდებულება, მოახდინოს შეპირისპირებულ ინტერესთა შორის პრიორიტეტულობის სამართლიანი განსაზღვრა და მათი რაციონალური დაბალანსება.

15. ამავდროულად, ცხადია, რომ სამკვიდროზე ინტერესთა შორის პრიორიტეტულობის სამართლიანი დაბალანსების კონსტიტუციური ვალდებულება, პარალელურად, არ გამორიცხავს კონსტიტუციური წესრიგის სხვა იმანენტურ მოთხოვნებს. კერძოდ, კანონით მემკვიდრეობაზე საკითხების მოწესრიგებისას, სამართლიანობის მოთხოვნასთან ერთად, დარგის სპეციფიკიდან გამომდინარე, განსაკუთრებული ყუდარღება უნდა მიექცეს იმას, თუ რამდენად შეესაბამება კანონმდებლის მიერ შერჩეული მოდელი სამართლებრივი განჭვრეტადობის კონსტიტუციური პრინციპის მოთხოვნებს. კანონმდებლის მიერ სამკვიდროზე ინტერესთა პრიორიტეტულობის განმსაზღვრელი ნორმატიული მოწესრიგება და დადგენილი კრიტერიუმები მკაფიოდ უნდა იძლეოდეს იმის გარკვევის შესაძლებლობას, ვინ და რა შემთხვევაში შეიძლება იყოს მემკვიდრე, რათა საფრთხე არ შეექმნას სამართლებრივი უსაფრთხოების კონსტიტუციურ პრინციპს და არსებული რეგულირება წინააღმდეგობაში არ მოვიდეს კანონისმიერი მემკვიდრეობის თავდაპირველ მიზანთან – შეპირისპირებული ინტერესების პირობებში, გამოირიცხოს საყოველთაო არასტაბილური, კონფლიქტური მდგომარეობა.

16. ამდენად, დაპირისპირებულ ინტერესთა შორის პრიორიტეტულობის განსაზღვრისას, კანონმდებელმა, სამართლიანობის მოთხოვნების დაცვით, უნდა გამოარკვიოს და მკაფიოდ განსაზღვროს, ანდერძისმიერი ნების არარსებობის შემთხვევაში, ვინ შეიძლება მოიპოვოს სამკვიდროზე საკუთრება. ამ პროცესში კი კონსტიტუციით გათვალისწინებული მემკვიდრეობის უფლებაზე გარანტიის არსებითი მოთხოვნაა, რომ ანდერძისმიერად უმკვიდრო ქონება გადავიდეს იმ პირ(ებ)თან, ვისაც, მამკვიდრებელთან კავშირიდან გამოდინარე, აქვს მასზე უპირატესი მოთხოვნის უფლება და სამკვიდროზე წვდომის პრიორიტეტული ინტერესი. მამკვიდრებელთან ახლო კავშირის სახელმძღვანელო კრიტერიუმის მხედველობაში მიღების კონსტიტუციური ვალდებულება ემსახურება არა მხოლოდ გარდაცვლილის პიროვნული ავტონომიის პატივისცემას, რადგან ივარაუდება, რომ მამკვიდრებლის ნება სწორედ ასეთი იქნებოდა, არამედ აგრეთვე უზრუნველყოფს საზოგადოებრივი ქსოვილისთვის მნიშვნელოვანი ინსტიტუტების, ოჯახური და ნათესაური კავშირების, მათი კეთილდღეობის დაცვა-გაძლიერებას, რაც საქართველოს კონსტიტუციის მე-5 მუხლის მე-4 პუნქტით გათვალისწინებული სოციალური სახელმწიფოს ერთ-ერთი ფუნქციაცაა.

17. სწორედ ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, მიმაჩნია, რომ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლომ, ყოველ ცალკეულ შემთხვევაში, კანონისმიერ მემკვიდრეთა წრეში ამა თუ იმ პირის ინტერესის ასახვის კონსტიტუციურობაზე მსჯელობისას უნდა შეაფასოს, შესადარებელ ინტერესებს შორის კანონმდებლის მიერ გაკეთებული არჩევანი, პრიორიტეტულობის განსაზღვრის მოდელი, რამდენად განჭვრეტადი და სამართლიანია, ე.ი. რამდენად აკმაყოფილებს კონსტიტუციით გარანტირებული მემკვიდრეობის უფლებრივი არსის მოთხოვნას – სამკვიდრო მიიღოს იმან, ვისაც, მამკვიდრებელთან კავშირიდან გამოდინარე, აქვს მასზე უპირატესი მოთხოვნის უფლება და წვდომის პრიორიტეტული ინტერესი.

18. განსახილველ შემთხვევაში, როგორც უკვე აღინიშნა, №1395 კონსტიტუციური სარჩელით, სადავოდ გამხდარი ნორმა ამომწურავად განსაზღვრავს კანონით მემკვიდრეობისას სამკვიდროს მიმღებ სუბიექტთა წრეს და მასში არ მოიაზრებს გარდაცვლილი პირის გერს, ხოლო სამოქალაქო კანონმდებლობა, ბოლო რიგის მემკვიდრედ მიიჩნევს სახელმწიფოს. შესაბამისად, გასაჩივრებული მოწესრიგება გამორიცხავს მამკვიდრებლის გერს კანონით მემკვიდრეთა რიგებიდან მაშინ, როდესაც უკანასკნელ მემკვიდრედ, ultimus heres-ადმიიჩნევსსახელმწიფოს. მოსარჩელე მხარის პოზიციით, მემკვიდრეების არარსებობისას, გერს, რომელიც მამკვიდრებელთან ერთად ცხოვრობდა და ზრუნავდა მასზე, ჰქონდა სამკვიდროზე, სახელმწიფოსთან, როგორც ბოლო რიგის მემკვიდრესთან შედარებით, უპირატესი მოთხოვნის უფლება. საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიას, სწორედ დასახელებული სასარჩელო მოთხოვნის ფარგლებში უნდა შეეფასებინა, რამდენად სამართლიანად გადაწყვიტა კანონმდებელმა სახელმწიფოსა და გარდაცვლილი პირის გერს შორის, რომელიც ცხოვრობდა მამკვიდრებელთან და ზრუნავდა მასზე, სამკვიდროზე მოთხოვნათა შედარებითი უპირატესობის საკითხი. აღნიშნულის გადასაწყვეტად კი, საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა გაეანალიზებინა და მხედველობაში მიეღო გერის სოციო-სამართლებრივი სტატუსი.

19. რელევანტური კანონმდებლობა გერის დეფინიციას არ განსაზღვრავს, თუმცა საყოველთაოდ მიჩნეულია, რომ ასეთად ითვლება ერთი მეუღლის შვილი, რომელიც მეორე მეუღლისთვის არ წარმოადგენს ბიოლოგიურ შვილს/ნაშვილებს. ამდენად, განსხვავებით შვილსა/ნაშვილებსა და მშობელს შორის არსებული ურთიერთობისდან, გერსა და დედინაცვალს/მამინაცვალს შორის არ არსებობს სისხლისმიერი ან მყარი სამართლებრივი ბმა. მიუხედავად ამისა, გერი და დედინაცვალი/მამინაცვალი ერთმანეთისთვის სრულიად უცხო, იმთავითვე, დაუკავშირებელ პირებად ვერ იქნებიან მიჩნეულები, ვინაიდან ბიოლოგიურ მშობელსა და დედინაცვალს/მამინაცვალს შორის ქორწინების ფაქტის საფუძველზე, მათ შორის არსებობს არაპირდაპირი სამართლებრივი ბმა, რომლის მიხედვითაც, ისინი განხილული უნდა იყვნენ, როგორც საოჯახო კავშირების ერთიანი სტრუქტურის მონაწილეები. აღნიშნული საოჯახო კავშირის არსებობა განსაკუთრებით ცხადია მოსარჩელე მხარის მიერ იდენტიფიცირებული სასარჩელო მოთხოვნის ფარგლებში, ვინაიდან იგი სადავოდ ხდიდა ისეთი გერის უპირატესობას სახელმწიფოსთან მიმართებით, რომელიც ცხოვრობდა მამკვიდრებელთან და ზრუნავდა მასზე.

20. ამ მხრივ, კანონმდებლობით, შვილად აყვანის ინსტიტუტის გათვალისწინება არ მიუთითებს, რომ, თუ დედინაცვალმა/მამინაცვალმა გერი არ იშვილა, იმთავითვე, გამოირიცხება მასთან საოჯახო კავშირის დამყარების სურვილი. შვილად აყვანა არის დამოუკიდებელი სამართლებრივი ინსტიტუტი, რომლის დროსაც ნაშვილებსა და მშვილებელს, აგრეთვე მშვილებელთან დაკავშირებულ სისხლისმიერ ნათესავებს შორის წარმოიშობა ისეთივე სამართლებრივი ურთიერთობა, მათ შორის, პირადი და ქონებრივი უფლება-მოვალეობები, როგორც არსებობს ბიოლოგიურ მშობელსა და შვილს შორის. ამავდროულად, სამართლებრივი კავშირი, როგორც წესი, წყდება ნაშვილებსა და მის ბიოლოგიურ მშობელს, მასთან დაკავშირებულ სისხლისმიერ ნათესავებს შორის. ამდენად, შვილად აყვანა არის როგორც სამართალებრივი ურთიერთობების წარმომშობი, ისე შემწყვეტი დამოუკიდებელი იურიდიული ინსტიტუტი. შვილად აყვანის სწორედ ესოდენ კომპლექსური და ფართო მოქმედება განაპირობებს იმას, რომ ეს ურთიერთობა კანონმდებლობით დეტალურად არის რეგულირებული, ხოლო პროცედურა დაკავშირებულია მთელი რიგი პირობების არსებობასთან. „შვილად აყვანისა და მინდობითი აღზრდის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-17 მუხლის მე-5 პუნქტის თანახმად, თუ პირს, თავისი მეუღლის შვილი აჰყავს შვილად, მან უნდა წარმოადგინოს ბავშვის ბიოლოგიური მშობლის თანხმობა. აღნიშნული ცხადყოფს, რომ შვილად აყვანა არა მხოლოდ დედინაცვლის/მამინაცვლის თავისუფალ ნებაზე, არამედ ბიოლოგიური მშობლების თანხმობაზეც არის დამოკიდებული. შესაბამისად, ის გარემოება, რომ დედინაცვალმა/მამინაცვალმა გერი არ აიყვანა შვილად, ვერ ჩაითვლება თვითკმარ სამართლებრივ ნებად, კერძო ავტონომიის გამოვლენად, რომელიც მათ შორის a priori გამორიცხავდა ყოველგვარ ოჯახურ კავშირებს და მათგან გამომდინარე პირად-ქონებრივ უფლება-მოვალეობებს.

21. საოჯახო ურთიერთობების მონაწილეებს შორის, ვიწრო გაგებით, ქორწინების და, ფართო გაგებით, თანაცხოვრების შედეგად არსებული კავშირები, თითოეული მათგანისთვის წარმოშობს გარკვეულ შედეგებს, პირად და ქონებრივ უფლება-მოვალეობებს. ერთ-ერთი ასეთი მოვალეობაა საალიმენტო ვალდებულება, რომელიც ეფუძნება ოჯახის წევრთა, მეუღლეთა, მშობლებთა, შვილთა და სხვა წევრთა ურთიერთზრუნვისა და სოლიდარობის პრინციპს. მოქმედი საოჯახო კანონმდებლობა განსაზღვრავს, თუ ვინ, ვის მიმართ და რა ფარგლებშია ვალდებული, ალიმენტით აღმოუჩინოს მატერიალური დახმარება თავის ოჯახის წევრს. ამ მხრივ, საყურადღებოა, რომ საქართველოს სამოქალაქო კანონმდებლობა, როგორც დედობილს/მამობილს, ისე გერს აკისრებს ურთიერთრჩენის ვალდებულებას. აღნიშნული საალიმენტო ვალდებულება, თავის მხრივ, პირობადადებულია საკმარისი სახსრების ქონით, დახმარების საჭიროების არსებობით და (წარსულში) ურთიერთთანაცხოვრებით (იხ., საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1226-ე და 1227-ე მუხლები). შესაბამისად, კანონმდებელი ურთიერთრჩენის ვალდებულებას, მოცემულ შემთხვევაში, არ უკავშირებს არც სისხლისმიერ ნათესაურ და არც მყარ სამართლებრივ (შვილად აყვანის) კავშირს, არამედ როგორც საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის მეხუთე წიგნის („საოჯახო სამართალი“) მეორე კარის („მშობლების, შვილებისა და სხვა ნათესავების ურთიერთობა“) მეოთხე თავის სათაურიდან, „ოჯახის სხვა წევრების საალიმენტო მოვალეობანი“ ვიგებთ, გერსა და დედინაცვალს/მამინაცვალს შორის აღნიშნული საალიმენტო მოვალეობა ეფუძნება სუბიექტთა შორის საოჯახო ურთიერთობის არსებობას, როგორც სოციალურ ფაქტს.

22. კანონმდებლობით, ამა თუ იმ პირს შორის გარკვეული დათქმებით, ურთიერთრჩენისა თუ სხვა პირად-ქონებრივი ვალდებულების გათვალისწინება, ბუნებრივია, ცალკე აღებული, ვერ გახდება საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველი პუნქტის მიზნებისთვის, კანონით მემკვიდრეობაზე უპირატესი ინტერესის და უფლების სუბიექტად ქცევისთვის თვითკმარი საფუძველი, თუმცა აღნიშნული საკანონმდებლო გადაწყვეტა, ცხადია, რომ არ არის მხოლოდ ფორმალური არჩევანი, არამედ წარმოადგენს კანონმდებლის მცდელობას, სამართლებრივ ჩარჩოში მოაქციოს ის სოციალური ურთიერთობა, რომელიც საზოგადოებაში რეალურად არსებობს.

23. თანამედროვე სამყაროში მიმდინარე სოციოლოგიური ცვლილებების ფონზე, ოჯახის ცნება აღარ ექცევა მხოლოდ ე.წ. „ნუკლეარული ოჯახის“ ტრადიციული გაგების ფარგლებში, რომელიც მოიაზრებდა ბიოლოგიური მშობლებისა და მათი შვილების ურთიერთთანაცხოვრებას. სოციალური დინამიკის, კულტურული ტრანსფორმაციებისა და დემოგრაფიული პროცესების გავლენით, მნიშვნელოვნად გაიზარდა ისეთ ოჯახთა რაოდენობა, სადაც ინდივიდის ერთ-ერთი მშობელი ბიოლოგიური არ არის. ამ მხრივ, საქართველოშიც, სტატისტიკურად, გაზრდილია განქორწინების შემდეგ დაქორწინებათა რიცხვი, შესაბამისად, პრაქტიკულად, მომატებულია შერეული ოჯახების რაოდენობაც, რაც გერსა და დედობილს/მამობილს შორის თანაცხოვრების შემთხვევათა რიცხვს ფაქტობრივად ზრდის და ყოველდღიური ურთიერთობების სამართლებრივი რეგულირების საჭიროებას აჩენს. აღნიშნული ვითარება ცხადყოფს, რომ ოჯახური ურთიერთობების შესახებ პრაქტიკული რეალობა მნიშვნელოვნად სცილდება ტრადიციული სამართლებრივი ჩარჩოს საზღვრებს, რომელიც ისტორიულად, ძირითადად, ორიენტირებული იყო სისხლისმიერი ნათესაობის ფენომენზე, თუმცა დროთა განმავლობაში განვითარდა და მოიცვა სხვა არანათესაური ურთიერთობებიც, როგორებიცაა, მაგალითად, მეუღლეთა, აგრეთვე ნაშვილებსა და მშვილებელს შორის კავშირები. თანამედროვე სამყაროში გაზრდილია ახალი, კომპლექსური სოციალური ურთიერთობების რაოდენობა, რომლებიც ხშირად ისეთივე მყარი, მჭიდრო და ემოციურად მაღალღირებულია, როგორც ბიოლოგიური ოჯახის შემთხვევაში. შესაბამისად, მუდმივად არსებობს კანონმდებლობის სოციალურ რეალობასთან და მემკვიდრეობის უფლებაზე გარანტიის არსებით მოთხოვნებთან ადაპტაციის საჭიროება, რადგან, თუ პრაქტიკულ საზოგადოებრივ ურთიერთობებს სრულყოფილად არ აირეკლავს მოქმედი მართლწესრიგი, იგი შეიძლება, იქცეს უსამართლობისა და არასტაბილურობის განმაპირობებელ ფაქტორად.

24. მიუხედავად იმისა, რომ გერსა და დედინაცვალს/მამინაცვალს შორის არ არსებობს ბიოლოგიური თუ მყარი სამართლებრივი კავშირი, ისინი ერთმანეთისთვის სრულიად უცხო, იმთავითვე, დაუკავშირებელ პირებად ვერ იქნებიან მიჩნეულები, რადგან ხშირად ეს პირები, ფაქტობრივად ერთად ცხოვრობენ და სწორედ ამიტომაა, რომ კანონმდებელი ოჯახის წევრის განსაზღვრისას, როგორც წესი, გერს მიიჩნევს ასეთად. ამდენად, ლოგიკურია, რომ საქართველოში მოქმედი მთელი რიგი კანონები, გერს, რომლის შვილად აყვანაც არ მომხდარა დედინაცვლის/მამინაცვლის მიერ, მიიჩნევს ოჯახის წევრად (იხ., საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსის 111-ე მუხლის პირველი შენიშვნა; საქართველოს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსის მე-3 მუხლის მე-3 ნაწილი; საქართველოს საგადასახადო კოდექსის მე-8 მუხლის მე-16 ნაწილი; საქართველოს საარჩევნო კოდექსის 24-ე მუხლის მე-2 ნაწილი; პენიტენციური კოდექსის 115-ე მუხლის პირველი ნაწილი და 120-ე მუხლის პირველი ნაწილი; „საერთო სასამართლოების შესახებ“ საქართველოს ორგანული კანონის 35³ მუხლის პირველი პუნქტი; „საჯარო სამსახურში ინტერესთა შეუთავსებლობისა და კორუფციის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-4 მუხლი და სხვა).

25. აღნიშნულიდან გამომდინარე, მიმაჩნია, რომ გერს, როგორც ოჯახის წევრს, რომელიც ცხოვრობდა მამკვიდრებელთან და არჩენდა მას, აქვს უმკვიდრო ქონებაზე მოთხოვნის უფლება და წვდომის ინტერესი. ხოლო საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიას არ დაუსაბუთებია და ჩემთვისაც უცნობია, მამკვიდრებელის კავშირიდან გამოდინარე, რატომ შეიძლება ჰქონდეს სახელმწიფოს, დედინაცვალთან/მამინაცვალთან მსგავს ახლო ურთიერთობაში მყოფ გერთან შედარებით, სამკვიდროზე უპირატესი მოთხოვნის უფლება და წვდომის პრიორიტეტული ინტერესი.

26. ყოველივე ზემოხსენებულის გათვალისწინებით, ვერ გავიზიარებ საკონსტიტუციო სასამართლოს მეორე კოლეგიის უმრავლესობის პოზიციას. მიმაჩნია, რომ, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს უნდა დაეკმაყოფილებინა №1395 კონსტიტუციური სარჩელი და საქართველოს კონსტიტუციის მე-19 მუხლის პირველ და მე-2 პუნქტებთან მიმართებით, არაკონსტიტუციურად ეცნო საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის 1336-ე მუხლის ის ნორმატიული შინაარსი, რომელიც მამკვიდრებელთან ერთად მცხოვრებ და მასზე მზრუნველ გერს გამორიცხავს კანონით მემკვიდრეთა რიგებიდან.

საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს წევრი

თეიმურაზ ტუღუში